Opracował zespół Zakładu Meteorologii i Klimatologii IGMW-PIB w składzie: dr Michał Marosz, dr Dawid Biernacik, mgr Klaudia Kusek, mgr inż. Kamila Wasielewska, mgr Michał Kitowski.
Listopad 2024 r. był 2. najcieplejszym listopadem na świecie w historii pomiarów instrumentalnych (po listopadzie 2023 r.) ze średnią globalną temperaturą powietrza przy powierzchni ziemi wynoszącą 14,10°C, czyli o 0,73 stopnia wyższą od średniej z lat 1991-2020. Dla porównania średnia obszarowa temperatura w Polsce wynosiła w minionym miesiącu 3,8°C.
Średnia temperatura nad lądami Europy w październiku 2024 r. była o 0,78 stopnia wyższa od średniej z lat 1991-2020 dla listopada i wynosiła 5,14°C.[1]
Pomimo ogólnie wysokiej średniej obszarowej temperatury powietrza w Europie (szczególnie w zachodniej części kontynentu), analiza przestrzenna dla listopada 2024 r. wskazuje również obszary o ujemnej anomalii temperatury powietrza przy powierzchni ziemi w okolicach Islandii oraz w centralno-południowej części Kontynentu.
TEMPERATURA POWIETRZA
Średnia obszarowa temperatura powietrza w listopadzie 2024 r. wyniosła w Polsce 3,8°C i była o 0,2 stopnia niższa od średniej wieloletniej dla tego miesiąca (klimatologiczny okres normalny 1991-2020). Tegoroczny listopad należy zaliczyć do miesięcy lekko chłodnych pod względem warunków termicznych. Najcieplejszym regionem Polski był Pas Pobrzeży, gdzie średnia obszarowa temperatura powietrza wyniosła 5,2°C (wyższa o 0,4 stopnia od normy), najchłodniejszym – Karpaty, ze średnią 2,7°C (1,2 stopnia poniżej normy).
Według klasyfikacji rangowej średniej temperatury miesięcznej, obejmującej okres od 1951 r., listopad 2024 r. plasuje się na 44. pozycji i był on chłodniejszy o 3,0 stopnie od rekordowego listopada 1963 r. Najchłodniejszy od początku II połowy XX wieku był listopad 1993 r., kiedy średnia obszarowa temperatura powietrza wyniosła tylko –1,3°C.
Przestrzenne zróżnicowanie temperatury powietrza w listopadzie pokazuje, że wartości średniej miesięcznej temperatury powietrza na całym obszarze kraju, z wyłączeniem terenów podgórskich i górskich, były dodatnie. Najcieplej było na Helu (5,9°C), Ustce i Kołobrzegu (5,8°C), najchłodniej zaś w Zakopanem (1,3°C), Kielcach (2,2°C) i Lesku (2,5°C). W szczytowych partiach pasm górskich średnie miesięczne wartości temperatury były oczywiście najniższe (Kasprowy Wierch: –1,4°C, Śnieżka: –0,3°C).
Wartości anomalii, tj. odchyleń od wartości wieloletnich średnich miesięcznych z okresu 1991-2020, zawierały się w granicach od –1,6°C do 1,3°C.
Najwyższą wartość temperatury powietrza (20,2°C) odnotowano 1 listopada w Nowym Sączu (informacja dotyczy jedynie stacji synoptycznych). Warto odnotować, że maksymalne temperatury na wszystkich stacjach w Polsce wystąpiły 1 i 25 listopada. Najchłodniej (poza stacjami górskimi) było 24 listopada w Zakopanem (–10,1°C). Najniższą temperaturę na Śnieżce (–12,1°C) zanotowano 22 listopada, a na Kasprowym Wierchu dzień wcześniej (–13,3°C).
Przestrzenny rozkład wartości kwantyla 95% temperatury odzwierciedla w zasadzie warunki termiczne przedstawione na mapie średniej temperatury miesięcznej, chociaż gradient temperatury skierowany jest wzdłuż osi W-E i waha się między 9 a 14,4°C. Natomiast przestrzenny rozkład wartości kwantyla 5% temperatury pokazuje, że gradient skierowany jest wzdłuż osi SE-NW i oscyluje między –15,3°C a –1,8°C.
Zmienność średniej dobowej temperatury powietrza w Polsce od stycznia 2024 roku
Pod względem przebiegu średniej dobowej temperatury powietrza styczeń 2024 r. należy zaliczyć do miesięcy o znacznym zróżnicowaniu. Na początku miesiąca oraz w 3. dekadzie zaznaczyły się wyraźne okresy z wartościami temperatury znacznie przewyższającymi wartości średnie z wielolecia. Należy przy tym zaznaczyć, że nie zostały przekroczone wartości kwantyla 95%, tak więc nie możemy mówić o falach ciepła. Pod koniec 1. dekady stycznia zaznaczył się natomiast stosunkowo krótki epizod chłodu, a średnia obszarowa temperatura powietrza spadła poniżej wartości kwantyla 5%. W 2. dekadzie miesiąca wartości temperatury powietrza oscylowały wokół wartości oczekiwanych z wielolecia 1991-2020.
W lutym miała miejsce kontynuacja i intensyfikacja warunków termicznych z końca stycznia, a wartości średniej dobowej temperatury powietrza niemalże przez cały miesiąc oscylowały w okolicach kwantyla 95%. Należy podkreślić, że zanotowano cztery kilkudniowe epizody z wartościami temperatury przekraczającymi tę wartość, a więc można je nazwać falami ciepła. Jak już wcześniej nadmieniono, przez cały miesiąc wartości średniej dobowej temperatury powietrza nie spadły poniżej wartości średnich wieloletnich (1991-2020).
W przebiegu średniej obszarowej temperatury powietrza w marcu można zauważyć znaczne wahania, przy czym należy podkreślić, że większość notowanej zmienności zaznaczała się powyżej wartości przeciętnych. Jedynie w 1. dekadzie oraz na początku 2. połowy miesiąca wystąpiły dni o wartościach dobowej temperatury powietrza niższych niż średnia wieloletnia. Na uwagę zasługuje zanotowane pod koniec marca znaczne przekroczenie (o kilka stopni) wartości kwantyla 95%, które trwało kilka dni, a więc okres ten jednoznacznie można sklasyfikować jako falę ciepła.
Kwiecień charakteryzował się znaczną zmiennością warunków termicznych. Na początku miesiąca zanotowano wartości wyraźnie przekraczające wartości kwantyla 95% temperatury powietrza. Sytuacja taka utrzymywała się przez kilka dni i możemy mówić o wystąpieniu fali ciepła. W połowie miesiąca nastąpił znaczny spadek temperatury powietrza, a na przełomie 2. i 3. dekady wartości spadły poniżej kwantyla 5%. Ostatnie kilka dni kwietnia to ponowny szybki wzrost temperatury, z wartościami przekraczającymi w ostatnich dniach miesiąca wartości kwantyla 95%.
Na początku maja wystąpiło maksimum wzrostu temperatury, który rozpoczął się w ostatnich dniach kwietnia, przy czym już w pierwszym tygodniu miesiąca zaznaczył się równie szybki spadek wartości. Zatrzymał się on w połowie 1. dekady miesiąca nieco poniżej wartości średnich z wielolecia. Z początkiem 2. dekady maja zaznaczył się stopniowy wzrost wartości średniej obszarowej temperatury powietrza w Polsce, a najwyższe wartości zanotowano w ostatniej dekadzie miesiąca. Na podkreślenie zasługuje fakt, że tym razem nie doszło do przekroczenia wartości 95% kwantyla temperatury powietrza z wielolecia, tak więc końcówka maja, mimo że bardzo ciepła, nie może być uważana za anomalną.
Czerwiec charakteryzował się znaczną zmiennością warunków termicznych. W 1. dekadzie miesiąca temperatura oscylowała w pobliżu średniej wieloletniej, by na początku 2. dekady zanotować znaczny spadek do wartości zbliżonych do kwantyla 5%. Chłodny epizod był krótkotrwały i w połowie miesiąca wartości przekroczyły średnie wieloletnie i do końca czerwca nie spadły poniżej. W końcówce miesiąca wyraźnie zaznaczył się kilku dniowy epizod z temperaturą przekraczającą wartości 95% kwantyla, jednoznacznie wskazując, że okres ten może zostać zaklasyfikowany jako fala ciepła.
W lipcu odnotowano znaczną zmienność warunków termicznych. Pierwsze dni miesiąca charakteryzował spadek temperatury w kierunku średnich wieloletnich wartości. Kolejne dni przyniosły wyższe wartości średniej dobowej temperatury, która pod koniec 1. dekady miesiąca przekroczyła próg kwantyla 95% i tym samym odnotowano najwyższa średnią dobową temperaturę w Polsce od początku roku. W kolejnych dniach wartości temperatury wykazywały tendencje spadkową. Ostatnie dni miesiąca charakteryzują wartości zbliżone do średniej wieloletniej.
Sierpień charakteryzowała znaczna fluktuacja średniej dobowej temperatury powietrza. Pierwsze kilka dni miesiąca to nieznaczny spadek temperatury poniżej średniej wieloletniej. Następnie można zaobserwować krótki okres o wartościach zbliżonych do średniej z wielolecia. Na początku 2. dekady miesiąca średnia dobowa temperatura zaczęła gwałtownie wzrastać i za wyjątkiem jednego dnia utrzymywała się powyżej średniej wieloletniej aż do ostatnich dni sierpnia. Uwagę zwracają również kilkudniowe okresy, w których temperatura przekraczała wartości kwantyla 95%.
We wrześniu średnia dobowa temperatura powietrza utrzymywała się zazwyczaj powyżej średniej z wielolecia 1991-2020. W 1. połowie miesiąca zaznaczył się kilkudniowy okres, w którym wartości temperatury wyraźnie przekroczyły granice kwantyla 95% (5% prawdopodobieństwo przekroczenia), a średnia dobowa temperatura przekraczała próg 22,5°C. Spadek wartości poniżej średniej z wielolecia jest incydentalny i ma miejsce na początku 2. dekady oraz (wyraźniej) pod koniec miesiąca – w kontekście klasyfikacji termicznej wrzesień 2024 r. możemy uznać za ekstremalnie ciepły.
Październik 2024 r. zgodnie z klasyfikacją termiczną zaliczamy do miesięcy ciepłych. Od początku miesiąca średnia dobowa temperatura powietrza sukcesywnie wzrastała i pod koniec 2. dekady przekroczyła kwantyl 95%. Po kilku relatywnie ciepłych dniach średnia temperatura powietrza zaczęła spadać, osiągając wartości poniżej średniej wieloletniej z okresu 1991-2020. 2 połowę miesiąca charakteryzowała duża zmienność termiczna. Okresy zbliżone do wartości 95% kwantyla przeplatane były tymi, w których temperatura była zbliżona do średniej wieloletniej.
W 1. dekadzie listopada średnia dobowa temperatura powietrza w Polsce przyjmowała wartości poniżej średniej wieloletniej. 2. połowa miesiąca odznacza się dużą zmiennością warunków termicznych. W połowie listopada temperatura na kilka dnia przekroczyła wartości średnie, aby w następnych dniach sukcesywnie spadać. Pod koniec 2. dekady miesiąca w zaledwie kilka dni wartości średniej temperatury gwałtownie wzrosły (z poziomu poniżej 0°C do ponad 7,5°C), przekraczając przy tym wartości kwantyla 95%. Koniec miesiąca to sukcesywny spadek średniej dobowej temperatury w kierunku wartości średnich.
Występujący od szeregu lat wzrostowy trend temperatury powietrza na obszarze Polski był w listopadzie 2024 r. kontynuowany. Tylko od 1951 r. wzrost temperatury w tym miesiącu szacowany jest na 1,5°C. Proces ocieplenia występuje co prawda od połowy lat 90. XX wieku, ale jest on silny. Wartość współczynnika trendu jest zróżnicowana w poszczególnych regionach klimatycznych kraju. Najsilniejszy wzrost temperatury powietrza w listopadzie występuje na pojezierzach (do 1,6°C), najsłabszy – w Sudetach (do 1,1°C).
OPADY ATMOSFERYCZNE
Obszarowo uśredniona suma opadów atmosferycznych w listopadzie wyniosła w Polsce 31,8 mm i była o 7,9 mm niższa od normy dla tego miesiąca, określonej na podstawie pomiarów w latach 1991-2020. Według klasyfikacji Kaczorowskiej miniony listopad należy zaliczyć do miesięcy suchych (opady stanowiły 80,1% normy dla tego miesiąca).
Według klasyfikacji rangowej średniej obszarowej sumy opadów, obejmującej okres od 1951 r., listopad 2024 r. plasuje się na 54. pozycji. Najbardziej zasobny w opady był listopad 2010 r. (ze średnią sumą 89,0 mm), najmniej – w 2011 r. (zaledwie 3,4 mm). Co ciekawe, pięć najbardziej ubogich w opady listopadów wystąpiło w XXI wieku.
Rozkład przestrzenny sumy opadów w listopadzie 2024 r. był silnie zróżnicowany. Najwyższe sumy miesięczne (powyżej 80 mm) odnotowano na Pomorzu Środkowym. Z kolei najniższe opady, poniżej 15 mm, wystąpiły w Nowym Sączu i Terespolu. W odniesieniu do normy wieloletniej (1991-2020) opady w listopadzie 2024 r. na obszarze Polski zawierały się w granicach od zaledwie 26,1% w Zakopanem aż do 170,9% w Łebie. Rozkład anomalii w stosunku do średniej wieloletniej odzwierciedla w znacznym stopniu przestrzenny rozkład opadów.
Skumulowana suma wysokości opadów atmosferycznych od 1 stycznia 2024 roku
Styczeń był miesiącem bardzo wilgotnym (139% normy). W przebiegu skumulowanych sum dobowych średniego obszarowego opadu wyraźnie zaznaczają się dwa krótsze okresy, charakteryzujące się znacznymi sumami opadu (w 1. oraz 3. dekadzie miesiąca). Przez cały styczeń skumulowane wartości opadu przewyższały wartości wieloletnie, przy czym należy zaznaczyć, że w 2. Dekadzie, jak i pod koniec miesiąca przyrost był wyraźnie wolniejszy.
W lutym kontynuowana była tendencja, która zaznaczyła się w styczniu, a skumulowana suma opadu biegła wyraźnie powyższej średniej wieloletniej. Podkreślić należy, że wartości tego parametru przekroczyły wartości kwantyla 95% z wielolecia już na początku miesiąca i przez cały luty utrzymywały się powyższej tego poziomu.
W marcu tempo przyrostu skumulowanych sum opadu atmosferycznego wyraźnie zwolniło (kontynuowany by trend zaznaczający się od 3. dekady lutego). Od połowy miesiąca wartości oscylowały w pobliżu kwantyla 95% z wielolecia 1991-2020, natomiast pod koniec miesiąca ponownie zaznaczył się okres z niewielkimi sumami dobowymi opadu obszarowego.
W kwietniu kontynuowany był wzrost skumulowanych sum opadu z drugiej połowy marca, natomiast samo tempo przyrostu można porównać do wartości przeciętnych notowanych w wieloleciu (1991-2020). Wartości skumulowanych dobowych sum opadu przez cały miesiąc oscylowały w pobliżu kwantyla 95% (1991-2020).
Pierwsza połowa maja charakteryzowała się bardzo niewielkim przyrostem skumulowanej sumy opadu atmosferycznego, co spowodowało znaczący spadek do wartości przeciętnych z wielolecia (w końcówce kwietnia wartości były bliskie 95% kwantylowi). W drugiej połowie miesiąca zanotowano stopniowy przyrost skumulowanej sumy opadu, nieco tylko przekraczający wartości średnie z wielolecia 1991-2020. Tempo tego przyrostu było tożsame z notowanym w przebiegu wieloletnim. Od 1951 r. sumy opadów w maju zmniejszyły się o 3,5 mm na rok, co odpowiada ponad 5% normy z lat 1991-2020. Zauważalna jest wyraźna tendencja spadkowa wysokości opadów w maju, która trwa od kilkunastu lat.
W czerwcu, po wyraźnym przyroście skumulowanej sumy opadu na początku miesiąca, notowano równomierny, zgodny z tempem wieloletnim, przyrost skumulowanej sumy opadu. Należy zwrócić uwagę na fakt, że sumy te tylko nieznacznie przeznaczały wartości z wielolecia 1991-2020.
Pierwsze dni lipca utrzymywały tendencje z końca czerwca – równomierny, zgodny z tempem wieloletnim przyrost skumulowanej sumy opadu. W 2. dekadzie miesiąca wartości skumulowanej sumy opadu przebiegają znacznie powyżej średniej z wielolecia. W ostatnich dniach lipca przebieg skumulowanych wartości opadu zaczyna zbliżać się do wartości średnich.
Średnia obszarowa skumulowana suma opadu w sierpniu utrzymywała się powyżej wartości średnich z wielolecia 1991-2020. Dodatkowo charakterystyczne są dwa okresy znacznego przyrostu wartości skumulowanej średniej obszarowej sumy opadu – na początku oraz w połowie miesiąca. Charakterystyczny jest również okres z bardzo niewielkimi sumami opadu w ostatniej dekadzie sierpnia.
W pierwszej dekadzie września skumulowana średnia obszarowa suma opadu w Polsce utrzymywała się na poziomie normy z lat 1991-2020 (przy czym ta dekada charakteryzowała się bardzo niewielkimi średnimi obszarowymi dobowymi sumami opadu). 2. dekadę miesiąca charakteryzuje gwałtowny wzrost skumulowanej sumy opadu związany z kilkudniowymi, obfitymi opadami w południowo-zachodniej części kraju. Były one wynikiem oddziaływania silnie rozwiniętego Niżu Genueńskiego, który wędrował od Morza Śródziemnego w kierunku północnym i północno-wschodnim. Od połowy miesiąca wartości skumulowanej średniej obszarowej sumy opadu charakteryzowały się niewielkim wzrostem.
Październik 2024 r. zgodnie z klasyfikacją był miesiącem bardzo suchym, o słabym opadowym zróżnicowaniu przestrzennym. Skumulowana średnia obszarowa suma opadu w Polsce sukcesywnie dążyła do wartości normy z lat 1991-2020.
Na początku listopada utrzymywał się październikowy trend i wartości skumulowanej średniej obszarowej sumy opadu dążyły w kierunku normy z wielolecia 1991-2020. Sytuacja ta pozostawała niezmienna do połowy miesiąca. W jego 2. połowie odnotowano delikatne wzrosty wartości, wciąż jednak zbliżone do średniej. Listopad 2024 r. zaliczamy zgodnie z klasyfikacją warunków pluwialnych do miesięcy suchych.
Wysokość opadów atmosferycznych w listopadzie charakteryzuje się dużą zmiennością z roku na rok. Jednak widoczny jest wyraźny trend spadkowy, wskazujący na zmniejszanie się ilości opadów w tym miesiącu (w okresie od 1951 roku) o 5,84 mm (co odpowiada blisko 15% normy z lat 1991-2020).
Klimatyczny Bilans Wodny
Ciekawych informacji dostarcza nam analiza parowania potencjalnego, obliczanego na podstawie standardowych danych meteorologicznych, jak również Klimatycznego Bilansu Wodnego (KBW), będącego różnicą pomiędzy wysokością opadów a wielkością parowania. Ujemne wartości KBW pokazują obszary, na których parowanie przeważa nad opadami i w konsekwencji występuje utrata wilgoci z podłoża.
W listopadzie 2024 r. wartości parowania były stosunkowo niskie i zawierały się w przedziale od 3 do 14 mm. Najniższe wartości parowania odnotowano w Tatrach oraz na Pomorzu Zachodnim. Najwyższe natomiast ma Przedgórzu Sudeckim oraz w południowo-wschodniej Polsce. Klimatyczny Bilans Wodny w przeważającej części kraju był dodani i nie przekroczył wartości 85 mm. Ujemne wartości na poziomie –5 mm obejmują mały fragment w południowo-wschodniej Polsce.
[1] Dane dotyczące temperatury pochodzą z reanalizy ERA5.
