Opracował zespół Zakładu Meteorologii i Klimatologii IGMW-PIB w składzie: dr Michał Marosz, dr Dawid Biernacik, mgr Klaudia Kusek, mgr inż. Kamila Wasielewska, mgr Michał Kitowski.
Wrzesień 2024 r. był 2. najcieplejszym wrześniem na świecie w historii pomiarów instrumentalnych (po wrześniu 2023 r.), ze średnią globalną temperaturą powietrza przy powierzchni ziemi wynoszącą 16,17°C, czyli o 0,73 stopnia wyższą od średniej z lat 1991-2020. Dla porównania średnia obszarowa temperatura w Polsce wynosiła w minionym miesiącu 16,9°C.
Średnia temperatura nad lądami Europy we wrześniu 2024 r. była o 1,74°C wyższa od średniej z lat 1991-2020 dla września, co również czyni ten miesiąc 2. najcieplejszym wrześniem w historii pomiarów instrumentalnych w Europie po wrześniu 2023 r., w którym temperatura była wyższa od średniej o 2,51 stopnia.[i]
Pomimo ogólnie wysokiej średniej obszarowej temperatury powietrza w Europie (szczególnie we wschodniej części kontynentu), analiza przestrzenna dla września 2024 r. wskazuje również na południkowo zorientowany pas ciągnący się od Islandii, przez Wyspy Brytyjskie aż po Francję i Półwysep Iberyjski, gdzie wartości anomalii temperatury były ujemne.
We wrześniu 2024 r. w dużej części Europy odnotowano opady powyżej średniej. Rozwój niżu genueńskiego (o nazwie Borys) nad Morzem Śródziemnym i jego późniejsze przemieszczanie się spowodowało w Europie Środkowej i Wschodniej obfite opady deszczu i powodzie, które wyrządziły znaczne szkody.
Informację o globalnych warunkach atmosferycznych opracowano na podstawie https://climate.copernicus.eu/climate-bulletins.
TEMPERATURA POWIETRZA W POLSCE
Średnia obszarowa temperatura powietrza we wrześniu 2024 r. wyniosła w Polsce 16,9 C i była aż o 3,2 stopnia wyższa od średniej wieloletniej (1991-2020) dla tego miesiąca (1991-2020). Tegoroczny wrzesień pod względem termicznym był ekstremalnie ciepły niemalże w każdym regionie kraju, jedynie w Sudetach został sklasyfikowany jako miesiąc anomalnie ciepły.
Najcieplejszym regionem Polski były Niziny z temperaturą 17,3°C (anomalia +3,4°C), najchłodniejszym – Sudety ze średnią 14,8°C (2,0 stopnia powyżej normy). Należy podkreślić, że wschodnie części Nizin oraz Pojezierzy charakteryzowały się średnią temperaturą powietrza przekraczającą 17°C (odpowiednio 17,6°C oraz 17,5°C).
Według klasyfikacji rangowej średniej temperatury miesięcznej, obejmującej okres od 1951 r., wrzesień 2024 r. plasuje się na 2. pozycji, za najcieplejszym ubiegłorocznym (17,7°C). Najchłodniejszy od początku II połowy XX wieku był wrzesień 1996 r., kiedy średnia obszarowa temperatura powietrza wyniosła zaledwie 10,6°C.
Przestrzenne zróżnicowanie temperatury powietrza we wrześniu pokazuje, że wartości średniej miesięcznej temperatury powietrza na prawie całym obszarze kraju przekroczyły 15°C. Najcieplej było w Warszawie (18,5°C), Terespolu (17,9°C), Mławie, Włodawie, Mikołajkach i Płocku (17,8°C) oraz Kętrzynie (17,7°C), najchłodniej zaś w Kłodzku (15,1°C), Jeleniej Górze (14,4°C) i Zakopanem (13,4°C). W szczytowych partiach pasm górskich średnie miesięczne wartości temperatury były oczywiście najniższe (Kasprowy Wierch: 7,4°C, Śnieżka: 7,7°C).
W przestrzennym rozkładzie średniej miesięcznej temperatury powietrza nieco bardziej uwidacznia się wschodnia część kraju z najwyższymi wartościami do 18,0°C w Terespolu i Włodawie. Na przeważającym obszarze kraju średnia miesięczna temperatura powietrza nie wyniosła mniej niż 17,0°C
Wartości anomalii, tj. odchyleń od wieloletnich średnich miesięcznych z okresu 1991-2020, zawierały się w granicach od 1,8°C do 4,9°C. Najcieplej w stosunku do normy klimatologicznej było w północno-wschodniej Polsce. Najchłodniej na południowym zachodzie.
Najwyższą wartość temperatury powietrza (33,5°C) odnotowano 3 września w Legnicy (informacja dotyczy jedynie stacji synoptycznych). W całym miesiącu na aż 49 stacjach synoptycznych obserwowano temperatury powyżej 30,0°C. Na Śnieżce najwyższa zanotowana temperatura to 20,8°C, a na Kasprowych Wierchu 18,2°C. Najchłodniej (poza stacjami górskimi) było 30 września w Toruniu (–1,1°C).
W przestrzennym rozkładzie wartości kwantyla 95% (z 5% prawdopodobieństwem przekroczenia) malały z zachodu i południowego zachodu w kierunku północnym i wschodnim. Najniższe wartości zanotowano w okolicach Zatoki Gdańskiej (poza obszarami górskimi). Wartości kwantyla zawierały się między 16,6 a 32,7°C. Przestrzenny rozkład kwantyla 5% (z 95% prawdopodobieństwem przekroczenia) temperatury minimalnej również charakteryzował się znacznym zróżnicowaniem przestrzennym z wartościami mieszczącymi się między –2,3 a 9,7°C, przy czym wartości najniższe zanotowano na obszarach górskich i generalnie na południu kraju.
Zmienność średniej dobowej temperatury powietrza w Polsce od stycznia 2024 roku
Pod względem przebiegu średniej dobowej temperatury powietrza styczeń 2024 r. należy zaliczyć do miesięcy o znacznym zróżnicowaniu. Na początku miesiąca oraz w 3. dekadzie zaznaczyły się wyraźne okresy z wartościami temperatury znacznie przewyższającymi wartości średnie z wielolecia. Należy przy tym zaznaczyć, że nie zostały przekroczone wartości kwantyla 95%, tak więc nie możemy mówić o falach ciepła. Pod koniec 1. dekady stycznia zaznaczył się natomiast stosunkowo krótki epizod chłodu, a średnia obszarowa temperatura powietrza spadła poniżej wartości kwantyla 5%. W drugiej dekadzie miesiąca wartości temperatury powietrza oscylowały wokół wartości oczekiwanych z wielolecia 1991-2020.
W lutym miała miejsce kontynuacja i intensyfikacja warunków termicznych z końca stycznia, a wartości średniej dobowej temperatury powietrza niemalże przez cały miesiąc oscylowały w okolicach kwantyla 95%. Należy podkreślić, że zanotowano cztery kilkudniowe epizody z wartościami temperatury przekraczającymi tę wartość, a więc można je nazwać falami ciepła. Jak już wcześniej nadmieniono, przez cały miesiąc wartości średniej dobowej temperatury powietrza nie spadły poniżej wartości średnich wieloletnich (1991-2020).
W przebiegu średniej obszarowej temperatury powietrza w marcu można zauważyć znaczne wahania, przy czym należy podkreślić, że większość notowanej zmienności zaznaczała się powyżej wartości przeciętnych. Jedynie w 1. dekadzie oraz na początku 2. połowy miesiąca wystąpiły dni o wartościach dobowej temperatury powietrza niższych niż średnia wieloletnia. Na uwagę zasługuje zanotowane pod koniec miesiąca znaczne przekroczenie (o kilka stopni) wartości kwantyla 95%, które trwało kilka dni, a więc okres ten jednoznacznie można sklasyfikować jako falę ciepła.
Kwiecień charakteryzował się znaczną zmiennością warunków termicznych. Na początku miesiąca zanotowano wartości znacznie przekraczające wartości kwantyla 95% temperatury powietrza. Sytuacja taka utrzymywała się przez kilka dni i możemy mówić o wystąpieniu fali ciepła. W połowie miesiąca nastąpił znaczny spadek temperatury powietrza, a na przełomie 2. i 3. dekady wartości spadły poniżej kwantyla 5%. Ostatnie kilka dni kwietnia to ponowny szybki wzrost temperatury, z wartościami przekraczającymi w ostatnich dniach miesiąca wartości kwantyla 95%.
Na początku maja wystąpiło maksimum wzrostu temperatury, który rozpoczął się w ostatnich dniach kwietnia, przy czym już w 1. tygodniu miesiąca zaznaczył się równie szybki spadek wartości. Zatrzymał się on w połowie 1. dekady miesiąca nieco poniżej wartości średnich z wielolecia. Z początkiem 2. dekady maja zaznaczył się stopniowy wzrost wartości średniej obszarowej temperatury powietrza w Polsce, a najwyższe wartości zanotowano w ostatniej dekadzie miesiąca. Na podkreślenie zasługuje fakt, że tym razem nie przekroczono wartości 95% kwantyla temperatury powietrza z wielolecia, tak więc końcówka maja, mimo że bardzo ciepła, nie może być uważana za anomalną.
Czerwiec charakteryzował się znaczną zmiennością warunków termicznych. W 1. dekadzie miesiąca temperatura oscylowała w pobliżu średniej wieloletniej, by na początku 2. dekady zanotować znaczny spadek do wartości zbliżonych do kwantyla 5%. Chłodny epizod był krótkotrwały i w połowie miesiąca wartości przekroczyły średnie wieloletnie i do końca miesiąca nie spadły poniżej. W końcówce miesiąca wyraźnie zaznaczył się kilkudniowy epizod z temperaturą przekraczającą wartości 95% kwantyla jednoznacznie wskazując, że okres ten może zostać zaklasyfikowany jako fala ciepła.
W lipcu odnotowano znaczną zmienność warunków termicznych. Pierwsze dni miesiąca charakteryzował spadek temperatury w kierunku średnich wieloletnich wartości. Kolejne dni przyniosły wyższe wartości średniej dobowej temperatury, która pod koniec 1. dekady miesiąca przekroczyła próg kwantyla 95% i tym samym odnotowano najwyższa średnią dobową temperaturę w Polsce od początku roku. W kolejnych dniach wartości temperatury wykazywały tendencje spadkową. Ostatnie dni miesiąca charakteryzują wartości zbliżone do średniej wieloletniej.
Sierpień charakteryzowała znaczna fluktuacja średniej dobowej temperatury powietrza. W pierwszych dniach miesiąca wystąpił nieznaczny spadek temperatury poniżej średniej wieloletniej. Następnie można zaobserwować krótki okres o wartościach zbliżonych do średniej z wielolecia. Na początku 2. dekady sierpnia średnia dobowa temperatura zaczęła gwałtownie wzrastać i za wyjątkiem jednego dnia utrzymywała się powyżej średniej wieloletniej aż do ostatnich dni miesiąca. Uwagę zwracają również kilkudniowe okresy, w których temperatura przekraczała wartości kwantyla 95%.
We wrześniu średnia dobowa temperatura powietrza utrzymywała się zazwyczaj powyżej średniej z wielolecia 1991-2020. W 1. połowie miesiąca zaznaczył się kilkudniowy okres, w którym wartości temperatury wyraźnie przekroczyły granice kwantyla 95% (5% prawdopodobieństwo przekroczenia), a średnia dobowa temperatura przekraczała próg 22,5°C. Spadek wartości poniżej średniej z wielolecia jest incydentalny i ma miejsce na początku dru2.giej dekady oraz (wyraźniej) pod koniec miesiąca – w kontekście klasyfikacji termicznej wrzesień 2024 t. możemy uznać za ekstremalnie ciepły.
Występujący od szeregu lat wzrostowy trend temperatury powietrza na obszarze Polski był we wrześniu 2024 r. kontynuowany. Od 1951 r. wzrost temperatury w tym miesiącu szacowany jest na 1,7°C. Najsilniejszy wzrost temperatury powietrza we wrześniu występuje na Pojezierzach (1,9°C od 1951 r.), natomiast najwolniej zmiany uwidaczniają się w Sudetach (wzrost o 1,4°C od 1951 r.)
OPADY ATMOSFERYCZNE
Obszarowo uśredniona suma opadów atmosferycznych we wrześniu 2024 r. wyniosła w Polsce 67,9 mm i była o 10,5 mm wyższa od normy dla tego miesiąca, określonej na podstawie pomiarów w latach 1991-2020. Według klasyfikacji Kaczorowskiej miniony wrzesień należy zaliczyć do miesięcy wilgotnych (opady stanowiły 118% normy dla tego miesiąca). Według klasyfikacji rangowej średniej obszarowej sumy opadów, obejmującej okres od 1951 r., wrzesień 2024 r. plasuje się na 19. pozycji. Najbardziej zasobny w opady był wrzesień 2001 r. (ze średnią sumą 112,6 mm), najmniej – w 1959 r. (zaledwie 14,3 mm).
Rozkład przestrzenny sumy opadów we wrześniu był silnie zróżnicowany. Najwyższe sumy miesięczne, sięgające powyżej 290 mm, odnotowano na stacjach synoptycznych w Jeleniej Górze oraz na Śnieżce. Z kolei najniższe opady, poniżej 20 mm, wystąpiły na Podlasiu i Suwalszczyźnie. W stosunku do średniej wieloletniej (1991-2020) opady we wrześniu 2024 r. zawierały się pomiędzy 28,4% na stacji synoptycznej w Białymstoku do aż 453,6% w Jeleniej Górze. Rozkład anomalii w stosunku do normy wieloletniej odzwierciedla w znacznym stopniu przestrzenny rozkład opadów.
Skumulowana suma wysokości opadów atmosferycznych od 1 stycznia 2024 roku
Styczeń był miesiącem bardzo wilgotnym (139% normy). W przebiegu skumulowanych sum dobowych średniego obszarowego opadu wyraźnie zaznaczają się dwa krótsze okresy, charakteryzujące się znacznymi sumami opadu (w 1. oraz 3. dekadzie miesiąca). Przez cały miesiąc skumulowane wartości opadu przewyższały wartości wieloletnie, przy czym należy zaznaczyć, że w 2. dekadzie stycznia, jak i pod koniec miesiąca przyrost był wyraźnie wolniejszy.
W lutym kontynuowana była tendencja, która zaznaczyła się w styczniu, a skumulowana suma opadu biegła wyraźnie powyższej średniej wieloletniej. Podkreślić należy, że wartości tego parametru przekroczyły wartości kwantyla 95% z wielolecia już na początku miesiąca i przez cały miesiąc utrzymywały się powyższej tego poziomu.
W marcu tempo przyrostu skumulowanych sum opadu atmosferycznego wyraźnie zwolniło (kontynuowany by trend zaznaczający się od 3. dekady lutego). Od połowy miesiąca wartości oscylowały w pobliżu kwantyla 95% z wielolecia 1991-2020, natomiast pod koniec miesiąca ponownie zaznaczył się okres z niewielkimi sumami dobowymi opadu obszarowego.
W kwietniu kontynuowany był wzrost skumulowanych sum opadu z 2. połowy marca, natomiast samo tempo przyrostu można porównać do wartości przeciętnych notowanych w wieloleciu (1991-2020). Wartości skumulowanych dobowych sum opadu przez cały miesiąc oscylowały w pobliżu kwantyla 95% (1991-2020).
1. połowa maja charakteryzowała się bardzo niewielkim przyrostem skumulowanej sumy opadu atmosferycznego, co spowodowało znaczący spadek do wartości przeciętnych z wielolecia (w końcówce kwietnia wartości były bliskie 95% kwantylowi). W 2. połowie miesiąca zanotowano stopniowy przyrost skumulowanej sumy opadu, nieco tylko przekraczający wartości średnie z wielolecia 1991-2020. Tempo tego przyrostu było tożsame z notowanym w przebiegu wieloletnim. Od 1951 r. sumy opadów w maju zmniejszyły się o 3,5 mm na rok, co odpowiada ponad 5% normy z lat 1991-2020. Zauważalna jest wyraźna tendencja spadkowa wysokości opadów w maju, która trwa od kilkunastu lat.
W czerwcu, po wyraźnym przyroście skumulowanej sumy opadu na początku miesiąca, notowano równomierny, zgodny z tempem wieloletnim, przyrost skumulowanej sumy opadu. Należy zwrócić uwagę na fakt, że sumy te tylko nieznacznie przeznaczały wartości z wielolecia 1991-2020.
W pierwszych dniach lipca utrzymywała się tendencja z końca czerwca – równomierny zgodny z tempem wieloletnim przyrost skumulowanej sumy opadu. W 2. dekadzie miesiąca wartości skumulowanej sumy opadu przebiegają znacznie powyżej średniej z wielolecia. W ostatnich dniach lipca przebieg skumulowanych wartości opadu zaczyna zbliżać się do wartości średnich.
Średnia obszarowa skumulowana suma opadu w sierpniu utrzymywała się powyżej wartości średnich z wielolecia 1991-2020. Dodatkowo charakterystyczne są dwa okresy znacznego przyrostu wartości skumulowanej średniej obszarowej sumy opadu – na początku oraz w połowie miesiąca. Charakterystyczny jest również okres z bardzo niewielkimi sumami opadu w ostatniej dekadzie sierpnia.
W 1. dekadzie września skumulowana średnia obszarowa suma opadu w Polsce utrzymywała się na poziomie normy z lat 1991-2020 (przy czym ta dekada charakteryzowała się bardzo niewielkimi średnimi obszarowymi dobowymi sumami opadu). 2. dekadę miesiąca charakteryzuje gwałtowny wzrost skumulowanej sumy opadu związany z kilkudniowymi, obfitymi opadami w południowo-zachodniej części kraju. Były one wynikiem oddziaływania silnie rozwiniętego Niżu Genueńskiego, który wędrował od Morza Śródziemnego w kierunku północnym i północno-wschodnim. Od połowy miesiąca wartości skumulowanej średniej obszarowej sumy opadu charakteryzowały się niewielkim wzrostem.
Wysokość opadów atmosferycznych we wrześniu charakteryzuje się dużą zmiennością z roku na rok. Niewielkie wartości współczynnika trendu (1,2 mm/10 lat) wskazują na średnią zmianę w przeciągu ostatnich 74 lat (od 1951) wynoszącą zaledwie 8,6 mm. Podkreślić należy, że wrzesień 2024 r. charakteryzował się w Polsce wyjątkowo skrajnymi przestrzennie opadami atmosferycznymi (na południu kraju wystąpiła powódź, podczas gdy na północnym wschodzie zanotowano poniżej 30% normy), natomiast anomalia sumy opadów w skali całego kraju wynosiła zaledwie 10,5 mm.
Klimatyczny Bilans Wodny
Ciekawych informacji dostarcza nam analiza parowania potencjalnego, obliczanego na podstawie standardowych danych meteorologicznych, jak również Klimatycznego Bilansu Wodnego (KBW), będącego różnicą pomiędzy wysokością opadów a wielkością parowania. Ujemne wartości KBW pokazują obszary, na których parowanie przeważa nad opadami i w konsekwencji występuje utrata wilgoci z podłoża. Najniższe wartości parowania we wrześniu 2024 r. wystąpiły w obszarach górskich (Południowe Sudety i Pogórze Karpackie). Najwyższe wartości parowania potencjalnego odnotowano w rejonie Niziny Mazowieckiej (>75 mm). Klimatyczny Bilans Wodny we wrześniu 2024 r. charakteryzuje zauważalna zmienność przestrzenna. Wyraźnie odznacza się strefa wysokich opadów atmosferycznych, czyli obszar południowo-zachodniej Polski oraz część Pojezierza Pomorskiego, gdzie klimatyczny bilans wodny jest dodatni bądź bliski zeru. Największe wartości odnotowano na obszarach górskich (>290 mm) oraz na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Na pozostałym obszarze kraju dominują wartości ujemne.
[i] Dane dotyczące temperatury pochodzą z reanalizy ERA5.
