Zmieniające się warunki klimatyczne stają się jednym z głównych czynników migracji. Naukowcy coraz częściej wsłuchują się w głosy społeczności dotkniętych tym zjawiskiem, aby wspierać bardziej sprawiedliwą politykę wobec osób najbardziej narażonych.
Oprac. Redakcja. Artykuł pierwotnie opublikowany w Horizon, czasopiśmie UE poświęconym badaniom i innowacjom: https://projects.research-and-innovation.ec.europa.eu/en/horizon-magazine/researchers-reveal-how-climate-change-shaping-decisions-move-or-stay-put
Globalne ocieplenie zmienia miejsca i sposób życia ludzi – od wiosek rolniczych po nadmorskie miasta. François Gemenne, profesor z Uniwersytetu w Liège w Belgii, od blisko 20 lat bada, jak zmiany środowiskowe wpływają na decyzje ludzi o przeprowadzce. Kiedy rozpoczynał swoją pracę, migracje klimatyczne były wciąż niszowym tematem. – „Ludzie często pytali mnie o migracje ptaków lub łososi. Musiałem wyjaśniać, że koncentruję się na ludziach”. Był jednym z pierwszych, którzy powiązali migracje ludzi ze wzrostem temperatury i poziomu mórz. Dziś problem ten jest szeroko dyskutowany. Gemenne współkieruje Obserwatorium Hugo – ośrodkiem badawczym zajmującym się analizą wpływu środowiska na ruchy populacji oraz sposobów reagowania społeczeństw.
Wykraczając poza model klimatyczny
Dzięki wsparciu UE, prof. Gemenne kierował czteroletnią międzynarodową inicjatywą HABITABLE, w ramach której badano realia migracji klimatycznych we współczesnym świecie. W projekcie zakończonym pod koniec 2024 roku wzięli udział czołowi naukowcy z całej Europy, Afryki i Tajlandii. Badacze łączyli informacje z ankiet, wywiadów oraz grup fokusowych, a następnie zestawiali je z dyskusjami ekspertów, aby zrozumieć, jak ludzie postrzegają i reagują na zagrożenia klimatyczne. „Z naszych analiz wynika, że o ile jakiś czas temu migracja klimatyczna była postrzegana jako problem dotykający małych wysp czy Alaski, to dziś wielu Europejczyków uważa, że zjawisko to może bezpośrednio dotykać również ich samych”. – powiedział Gemenne.
Coroczne międzynarodowe badanie opinii publicznej na temat klimatu (Obs’COP), przeprowadzane przez francuską spółkę energetyczną EDF i Ipsos, obejmuje 30 krajów na całym świecie i wyraźnie uwypukla tę zmianę poglądów. Na przykład we Francji więcej niż jedna na pięć osób uważa, że może być zmuszona opuścić dom w ciągu najbliższej dekady z powodu zmiany klimatu. Jednak decyzje o przeprowadzce lub pozostaniu w kraju są często bardziej złożone.
Punkty krytyczne w kontekście społecznym
Większość modeli migracji klimatycznych koncentruje się na progach fizycznych, takich jak temperatura czy wzrost poziomu morza. Naukowcy z projektu HABITABLE wprowadzili nową koncepcję, tzw. społecznych punktów krytycznych, czyli momentów, w których decyzje podejmowane przez część gospodarstw domowych wywołują szersze ruchy społeczne. Przykładowo, jeśli powtarzające się nieurodzaje lub powodzie skłaniają kilka rodzin do wyjazdu, to ich decyzja może być pretekstem dla kolejnych do pójścia w ich ślady i w ten sposób uruchomić silny trend migracyjny w całej wiosce.
„Istnieją realne rozbieżności między debatą publiczną a empirycznymi realiami dotyczącymi uchodźców klimatycznych”. – tłumaczy prof. Gemenne. – „Ludzie reagują bardzo różnie na presję klimatyczną, w zależności od swojej odporności ekonomicznej, społecznej, a nawet psychologicznej. Zrozumienie tych czynników może wyjaśnić, dlaczego podobne wydarzenia prowadzą do różnych skutków migracyjnych w różnych miejscach”.
Lokalne głosy z Ghany i Mekongu
W Ghanie badania dotyczyły północnych regionów sawanny. Zespół pod kierownictwem profesora Mumuniego Abu z Uniwersytetu Ghany analizował, w jaki sposób stres środowiskowy wpływa na decyzje o podjęciu migracji i jak sama migracja zmienia lokalne społeczności, ale w ujęciu płci, wieku i klasy społecznej. Wyniki tych badań pomogły władzom lokalnym i organizacjom pozarządowym w opracowaniu bardziej inkluzywnej polityki, szczególnie wobec kobiet i młodzieży. Z kolei w Azji Południowo-Wschodniej zespół HABITABLE badał społeczności wzdłuż Mekongu w Tajlandii, na granicy z Laosem. Sara Vigil, z Sztokholmskiego Instytutu Środowiska w Bangkoku, kierowała pracami nad równością płci i równością społeczną. Badania przeprowadzone w społecznościach zamieszkujących obszary graniczne pokazały, jak warunki klimatyczne i kurczące się zasoby naturalne zmieniają źródła utrzymania i mobilność. Zwrócono również uwagę na lokalne adaptacje, w tym monitoring zasobów wodnych prowadzony przez społeczności i oddolną mobilizację. Zespół Vigil odkrył, że czynniki takie jak zadłużenie, malejące zasoby ryb i ograniczone środki utrzymania, zwłaszcza wśród kobiet, często wpływają na decyzje migracyjne silniej niż same czynniki klimatyczne.
Zmiana perspektywy
Projekt HABITABLE umożliwił bardziej szczegółowe spojrzenie na problem. Przeniósł ciężar dyskusji z prostego identyfikowania osób narażonych na zagrożenia klimatyczne do pytania, dlaczego niektóre grupy i miejsca są bardziej podatne. „Okazało się, że wpływ zmiany klimatu na migracje jest kształtowany przez głębsze nierówności strukturalne niż sądzono, m.in. płeć, dostęp do zasobów czy utrwalone hierarchie społeczne”. – podkreśla Vigil.
Opierając się na tych ustaleniach, prof. Gemenne apeluje o ostrożność w dyskusji o przyszłości regionów coraz częściej określanych jako nienadających się do zamieszkania z powodu postępującego globalnego ocieplenia. – „Chociaż skutki zmiany klimatu są coraz bardziej realne, widziałem miejsca, które ludzie rozważają opuścić nie ze względu na bezpośrednie doświadczenia, ale dlatego, że tak im powiedziano. Potrzebujemy bardziej zniuansowanej rozmowy”. Według naukowca badania HABITABLE wskazują na trzy kluczowe wnioski dotyczące myślenia o przyszłej dynamice zmiany klimatu i migracji oraz sposobów reagowania. „Po pierwsze, ludzkie postrzeganie ma znaczenie. Po drugie, społeczne punkty krytyczne stanowią znacznie bogatsze ramy niż tradycyjne modele. Po trzecie, sprawiedliwe partnerstwa badawcze między Europą, Afryką i Azją gwarantują, że lokalna wiedza wpływa na globalne decyzje”.
Od badań do polityki
Odkrycia zespołu HABITABLE są prezentowane na globalnej wystawie poświęconej migracjom i klimatowi, która potrwa do 5 kwietnia 2026 roku w Narodowym Muzeum Historii Imigracji w Paryżu. Wystawa przybliża badania szerszej publiczności i podkreśla ich znaczenie dla realnych decyzji. Gemenne wyraził nadzieję, że wypracowane w projekcie podejście do migracji klimatycznych będzie miało trwały wpływ i wesprze władze lokalne w opracowywaniu polityki adaptacyjnej i migracyjnej. – „Mam nadzieję, że HABITABLE doczeka się kontynuacji przez wielu lokalnych partnerów, którzy będą podejmować kluczowe decyzje w następnych dekadach”.
