Anglia kojarzy nam się z zieloną wyspą, deszczową krainą, dlatego nie myślimy o niej, kiedy mówimy o suszy i niedoborach wody. Tymczasem wg raportu angielskich organizacji pozarządowych w okresie 2018-2019 na obszarze działania Thames Water (jednego z prywatnych przedsiębiorstw wodociągowych Anglii) sumy opadów dla dziewięciu z dwunastu analizowanych miesięcy były poniżej średniej. Najgorsze warunki panowały w czerwcu 2018 roku (50,2 procent poniżej średniej dla miesiąca) i styczniu 2019 roku (40,7 procent poniżej średniej). Niskie opady, które nie pozwalają na odnowienie się zasobów wód podziemnych oraz nadmierne pobory wód stawiają południową i wschodnią część Wielkiej Brytanii w kryzysie wodnym, o którym mało się mówi. Jednym z następstw tej sytuacji są pogarszające się warunki środowiskowe najcenniejszych rzek na wyspach, będących od wieków symbolem Anglii.
AUTORZY:
Ilona Biedroń, IMGW-PIB
Michał Miazga, Regionalne Centrum Ekologiczne REC-Polska
Rzeki kredowe, o których pisaliśmy w pierwszym artykule tego cyklu, to cieki z natury bardzo szybko płynące, niosące krystalicznie czystą wodę (o stałej temperaturze) pochodzącą z zasilania podziemnego, będące siedliskiem wielu gatunków roślin i zwierząt. W Anglii znajduje się 85 procent światowych strumieni kredowych, jednak tylko 23 procent z nich była w 2013 roku w dobrym stanie1. Te cenne i unikalne ekosystemy słodkowodne są zagrożone z powodu braku wody. Szerokie, formujące się przez miliony lat doliny ukształtowały charakterystyczny krajobraz krętych, wielonurtowych potoków wijących się w sąsiedztwie drzew. W ciągu ostatniego tysiąclecia Anglicy mocno zbliżyli się do tych rzek, zagospodarowując okoliczne tereny głównie do celów rolniczych. Wielonurtowe cieki zostały wciśnięte w pogłębione i wyprostowane pojedyncze koryta, aby ułatwić uprawę pól i jak najszybciej odprowadzić nadmiar wody. To jedna z przyczyn zanieczyszczenia rzek kredowych substancjami stosowanymi w rolnictwie, spadku liczebności rodzimych gatunków roślin i zwierząt – zwłaszcza bezkręgowców, które stanowią pożywienie dla ichtiofauny – czy rozprzestrzeniania się gatunków inwazyjnych. Z kolei nadmierny pobór wód ze strumieni i warstw wodonośnych, które je zasilają[1] powoduje zmniejszanie się przepływu w rzekach, a nawet okresowe ich zanikanie.
Rzeka Avon – klejnot w koronie
Hampshire Avon jest jednym z najważniejszych systemów rzecznych w Wielkiej Brytanii. Główna rzeka Avon i wiele jej dopływów to strumienie kredowe cechujące się siedliskami i gatunkami o znaczeniu międzynarodowym i krajowym. Dorzecze Avon otrzymało statut SSSI (miejsce o szczególnym znaczeniu naukowym w Wielkiej Brytanii) i SOO (Specjalny obszar ochrony siedlisk), a dolny jego bieg jest obszarem RAMSAR i OSO (Obszar specjalnej ochrony ptaków). Rzeka objęta jest działaniami renaturyzacyjnymi od ponad 20 lat, realizowanymi przez szereg organizacji rządowych i pozarządowych, m.in. Wiltshire Wildlife Trust. Prace odtworzeniowe skupiają się na: zwężeniu koryt rzeki (aby z powrotem były wielonurtowe i woda miała szybszy nurt), utworzeniu zatok zastoiskowych, remeandryzacji, utworzeniu podmokłych siedlisk, podniesieniu dna poprzez wsypanie żwiru, czy urozmaiceniu siedlisk w korycie fragmentami drewna. Oto kilka ważniejszych działań z ostatnich lat.
West Chisenbury (Enford, GB) to projekt polegający na ponownym zremeandrowaniu rzeki i odtworzeniu terenów podmokłych. Dzięki umieszczeniu nowego koryta cieku z powrotem w centrum równiny zalewowej, przywrócono 400-metrowy odcinek rzeki Avon do warunków bliskich naturalnemu stanowi, sprzed przekształcenia. Utworzono również kanały pomocnicze, aby połączyć tereny podmokłe i stawy oraz stworzyć siedliska dzikiej przyrody na obszarze zalewowym rzeki. Oprócz zwiększenia bioróżnorodności, te nowe obszary podmokłe pomogą wychwycić obciążone substancjami odżywczymi osady spływające z obszaru zlewni. Zamierzeniem projektu, zakończonego pod koniec 2023 roku, było stworzenie nowych siedlisk podmokłych, które będą zatrzymywać wodę przez cały rok i umożliwienie powrotu rodzimych roślin mokradłowych oraz rozwój dzikiej przyrody. Nowe koryta rzeczne odtwarzają pierwotne wartkie odcinki strumieni dając szansę na zwiększenie różnorodność siedlisk, w tym warunków dla tarła ryb, takich jak dziki pstrąg potokowy.
Film promujący projekt: https://youtu.be/k1GjKEtXTfA
Projekt Tank Crossing A (Upawon, GB) ukończono w 2017 roku. Rzeka została ponownie skierowana przez środek równiny zalewowej i utworzono obszary podmokłe. Tu również wykopano nowe, zmeandryzowane koryto, w którym zakotwiczono deflektory z żywej wierzby. Dodatkowo na pewnej szerokości obniżono dno doliny o ok 20 cm, dzięki czemu pojawiły się rośliny charakterystyczne dla łąk wilgotnych.
East Chisenbury (Enford, GB), projekt którego realizację zakończono w 2011 roku, polegał na przywróceniu naturalnego charakteru 650-metrowego odcinka rzeki Avon w górę rzeki od mostu Compton. W trakcie prac obniżono jeden z brzegów, a z pozyskanego materiału usypano wał, który następnie wzmocniono faszyną i matą kokosową. Wał zawęził koryto wód niskich i średnich (tym samym uzyskano większe prędkości przepływu i dostosowano ciek do potrzeb ryb łososiowatych) oraz pozwolił na utworzenie niewielkich zatoczek łączących się rzeką tylko w czasie wysokich przepływów.
Przykłady projektów realizowanych na górnych odcinkach rzeki Avon pokazują, jak bardzo te działania zależne są od właścicieli gruntów, którzy wg angielskiego prawa są również właścicielami rzek przez te grunty przepływających. W East Chisenbury prace odtworzeniowe były możliwe do wykonania wyłącznie na jednym brzegu rzeki, gdyż właściciele posiadłości po drugiej stronie nie zgadzali się na ingerencje w swoje grunty. Odcinek ten oddzielony jest od położonych wyżej zrenaturyzowanych odcinków rzeki Avon progiem piętrzącym, który sprawia, że rzeka w tym miejscu jest niedrożna dla większości ryb.
Prezentowany artykuł to trzeci z cyklu publikacji poświęconych renaturyzacji angielskich rzek. W kolejnym, kończącym tą serię opracowaniu odniesiemy się do potrzeb renaturyzacji polskich rzek i inicjatyw podejmowanych w naszym kraju.
Doświadczenia autorów odnoszą się do wyjazdu studyjnego zrealizowanego w ramach projektu „Ochrona i odtwarzanie mokradeł na terenie obszaru Natura 2000 „Puszcza Kampinoska” (LIFE19/NAT/PL/000746) współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu LIFE i Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej przez Regionalne Centrum Ekologiczne, REC Polska www.recpolska.org.
[1] https://assets.wwf.org.uk/downloads/wwf_chalkstreamreport_final_lr.pdf
