Żyzna, zdrowa i tętniąca życiem gleba jest jednym z fundamentów bioróżnorodności na Ziemi. Ten złożony ekosystem reguluje klimat, magazynuje i oczyszcza wodę, umożliwia produkcję żywności, dostarcza lekarstw ratujących życie i kontroluje rozprzestrzenianie się szkodników oraz chorób. Tymczasem w wyniku działalności człowieka miliardy hektarów gruntów rocznie ulega degradacji w wyniku suszy, pustynnienia i nadmiernej erozji. To jeden z najważniejszych problemów środowiskowych współczesnego świata, który nie omija również Polski. Jak zahamować niekorzystne zmiany i czy jesteśmy świadomi zagrożeń?
AUTOR: Rafał Stepnowski, IMGW-PIB
20 maja b.r. w największym mieście Wybrzeża Kości Słoniowej – Abidżanie – zakończyło się, znacznie mniej medialne niż coroczny „szczyt klimatyczny” chociaż równie ważne, 15. posiedzenie Konferencji Stron Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zwalczania pustynnienia (COP15). W trakcie 12-dniowych obrad, odbywających się pod hasłem „Ziemia. Życie. Dziedzictwo: od niedostatku do dobrobytu”, rozmawiano o możliwych scenariuszach ochrony gruntów, ich znaczenia dla klimatu, bioróżnorodności oraz zrównoważonego rozwoju społeczeństw i gospodarek świata. Tegoroczna edycja COP15 miała miejsce tuż przed Światowym Dniem Walki z Pustynnieniem i Suszą (17 czerwca). To dobra okazja, aby przyjrzeć się tym istotnym zagadnieniom nieco bliżej.
Problem globalny
Od początku XX wieku z powodu susz i niedoboru wody zmarło na całym świecie ponad 10 mln ludzi. Tylko w latach 1970-2019 susze doprowadziły bezpośrednio do śmierci ok. 650 tys. osób i szacuje się, że co roku dotykają 55 mln ludzi. Od początku obecnego stulecia już co 5 mieszkaniec Ziemi był przynajmniej raz narażony na te niekorzystne i groźne zjawiska. Stale rosną również straty ekonomiczne spowodowane suszą – kilkukrotnie tylko w ostatnich dziesięcioleciach – a ich sumaryczną wielkość od 1900 roku szacuje się na kilkaset miliardów dolarów.
Najbardziej narażonym na susze i niedobory wody kontynentem pozostaje Afryka. W ciągu ostatnich 100 lat zanotowano tu ponad 300 tego typu zdarzeń (44 proc. wszystkich susz). Ale problem wzmaga się również w innych częściach świata. W ubiegłym stuleciu w Europie wystąpiło 45 poważnych susz, które dotknęły miliony ludzi i spowodowały straty gospodarcze w wysokości ponad 27,8 mld dolarów. Każdego roku 15 proc. powierzchni lądowej i 17 proc. ludności w Unii Europejskiej boryka się z suszą i niedoborami wody. Podobnie jak w przypadku innych negatywnych skutków zmiany klimatu, najbardziej wrażliwą częścią społeczeństwa pozostają kobiety (na które spadają obciążenia związane z prowadzeniem gospodarstwa domowego) i najmłodsi. Każdego roku prawie 160 mln dzieci jest narażonych na dotkliwe i długotrwałe susze, a do 2040 roku co czwarte dziecko na świecie będzie mieszkało na terenach o skrajnych niedoborach wody.
Zagrożone ekosystemy
Każdego roku z powodu pustynnienia tracimy ok. 12 mln hektarów ziemi, a w ciągu ostatnich 40 lat odsetek roślin dotkniętych suszą wzrósł ponad dwukrotnie. Tymczasem susza i niedobory wody wpływają negatywne na zdolność ekosystemów lądowych do sekwestracji węgla (lasy są jednym z najważniejszych naturalnych pochłaniaczy zanieczyszczeń). 14 proc. wszystkich obszarów podmokłych, tak istotnych dla ochrony zasobów wodnych i przetrwania gatunków wędrownych, znajduje się w regionach podatnych na suszę. Szybki wzrost temperatury powietrza, erozja gleby i pustynnienie są ważnym źródłem spadku bioróżnorodności biologicznej na Ziemi.
Długoletnia susza w Australii wywołała pożary, które w 2019 i 2020 roku spowodowały najbardziej dramatyczną utratę siedlisk zagrożonych gatunków w historii postkolonialnej. Zginęło lub zostało przeniesionych na inne obszary około 3 mln zwierząt. W ciągu pierwszych dwóch dekad XXI wieku Amazonka doświadczyła 3 rozległych susz, które spowodowały ogromne pożary lasów. Problem staje się coraz bardziej powszechny w tym regionie z powodu użytkowania gruntów i zmian klimatycznych, które są ze sobą powiązane. Jeśli wylesianie w Amazonii będzie kontynuowane, 16 proc. obecnej powierzchni lasów prawdopodobnie spłonie do 2050 roku.
Przyszłość
Oczekuje się, że zmiana klimatu zwiększy ryzyko występowania susz w wielu wrażliwych regionach świata, szczególnie tych o szybkim wzroście populacji i zagrożonych bezpieczeństwem żywnościowym. Według UN-Water do 2050 roku od 4,8 do 5,7 mln ludzi będzie żyło na obszarach ubogich w wodę przez co najmniej jeden miesiąc każdego roku. W ciągu kilku następnych dziesięcioleci 129 krajów odczuje wzrost ekspozycji na suszę, głównie z powodu samej zmiany klimatu. Bank Światowy szacuje, że do połowy obecnego stulecia nawet 216 mln ludzi może być zmuszona do opuszczenia miejsca zamieszkania z powodu suszy, niedoborów wody, spadającej wydajności upraw, wzrostu poziomu morza i przeludnienia. Jeśli globalne ocieplenie osiągnie 3 st. Celsjusza do 2100 roku, straty spowodowane suszą mogą być pięciokrotnie wyższe niż obecnie. Problem nie dotyczy tylko państw tzw. „trzeciego świata”. W Unii Europejskiej i Wielkiej Brytanii roczne straty spowodowane suszą szacuje się obecnie na około 9 mld Euro. Bez odpowiednich działań na rzecz ochrony klimatu koszty te wzrosną do ponad 65 mld Euro w najbliższych dziesięcioleciach.
Najważniejsze ustalenia UNCCD COP15
„Każde pokolenie staje przed trudnym pytaniem, jak zaspokoić potrzeby społeczeństw […] bez niszczenia naszych lasów, gruntów i tym samym nie przekreślić przyszłości tych, na których nam zależy”.
Patric Achi, premier Wybrzeża Kości Słoniowej.
Zakończony 20 maja szczyt odbył się w czasie, gdy Afryka Wschodnia zmaga się z najgorszą od 40 lat suszą. W obliczu kryzysu gospodarczego i żywnościowego, wywołanych pandemią COVID-19 i wojną w Ukrainie, uczestnicy UNCCD COP15 podkreślali, jak ważna dla dobrobytu wszystkich ludzi jest zdrowa i produktywna ziemia. Jednym z pierwszym efektów szczytu jest program Abidjan Legacy, na który przeznaczono 2,5 mld dolarów. Środki te będą w ciągu najbliższych pięciu lat przeznaczone na walkę z wylesianiem oraz na odtworzenie lasów Wybrzeża Kości Słoniowej, poprawę wydajności rolnictwa, rekultywację gleby i budowę zrównoważonych łańcuchów dostaw. Zdaniem lokalnych władz inicjatywa może stać się przykładem dla innych krajów, w jaki sposób przeciwdziałać pustynnieniu i jego skutkom dla rolnictwa.
Najważniejsze zobowiązania i deklaracje:
1. Odbudowanie do 2030 roku miliarda hektarów zdegradowanych gruntów, poprzez gromadzenie danych i monitorowanie postępów w realizacji zobowiązań oraz ustanowienie nowego modelu partnerstwa na rzecz zintegrowanych programów inwestycji krajobrazowych na dużą skalę.
2. Zwiększenie odporności na susze poprzez identyfikację ekspansji obszarów suchych, poprawę krajowych polityk oraz wczesne ostrzeganie i monitorowanie. Wśród najważniejszych narzędzi wymienia się tworzenie programów finansowych, naukowych, dzielenie się wiedzą, budowanie partnerstw i koordynowanie działań.
3. Powołanie międzyrządowej grupy roboczej ds. suszy na lata 2022-2024, wspierającej politykę globalną i inicjatywy regionalne oraz promującej proaktywne zarządzanie suszą.
3. Walka z przymusową migracją i wysiedleniami spowodowanymi pustynnieniem i degradacją gleby poprzez zwiększanie odporności obszarów wiejskich.
4. Zwiększenie zaangażowania kobiet w gospodarowanie gruntami jako ważny czynnik umożliwiający skuteczną rekultywację gruntów.
5. Przeciwdziałanie burzom piaskowym i piaskowym oraz innym klęskom żywiołowym, poprzez projektowanie i wdrażanie planów i polityk obejmujących wczesne ostrzeganie i ocenę ryzyka oraz łagodzenie przyczyn.
6. Promowanie przedsiębiorczości młodzieży i wspieranie sprawiedliwego rynku pracy dla młodych.
W trakcie szczytu zaprezentowano również raporty i publikacje:
“Drought in numbers – restoration for readiness and resilience”. Kompendium aktualnej wiedzy na temat susz na świecie (https://www.unccd.int/resources/publications/drought-numbers).
„Southern Africa Thematic Report”. Specjalny raport opublikowany w ramach serii Global Land Outlook, mówiącej o rosnącej presji na grunty i zasoby lądowe, potęgowanej przez niepewne systemy dzierżawy gruntów, wszechobecne ubóstwo i niski poziom alfabetyzacji na obszarach wiejskich Afryki.
„Differentiated Impacts of Desertification, Land Degradation and Drought on Women and Men”. Raport przedstawiający wyniki badań na temat skutków pustynnienia, degradacji gleby i suszy w odniesieniu do płci. Jak wskazują autorzy, kobiety są dwukrotnie bardziej narażone na negatywne efekty tych zjawisk ze względu na zwiększone obciążenie niepłatną opieką i pracami domowymi (https://www.unccd.int/resources/publications/differentiated-impacts-desertification-land-degradation-and-drought-women).
„Sand and dust storms compendium: Information and guidance on assessing and addressing the risks”. Kompendium wiedzy na temat burz piaskowych i pyłowych wraz z wytycznymi dotyczącymi oceny i przeciwdziałania skutkom gospodarczym, środowiskowym i zdrowotnym tych zjawisk (https://www.unccd.int/resources/publications/sand-and-dust-storms-compendium-information-and-guidance-assessing-and).
Fale upałów, susze, burze piaskowe i piaskowe oraz pustynnienie są najbardziej widocznym efektem nadmiernej eksploatacji środowiska przez człowieka, za którą stoi dążenie do stałego wzrostu i dobrobytu materialnego niewielkiej części ludność świata oraz gospodarka opierają się w dalszym stopniu na nieodnawialnych źródłach energii. Dlatego jednym z priorytetów powinno być globalne zobowiązanie rządów, instytucji i społeczeństw do ochrony ziemi, zasobów wodnych oraz budowania odporności na susze w obszarach najbardziej zagrożonych. Kluczowymi narzędziami są wzmocnienie współpracy i aktywne zarządzanie ryzykiem suszy, ale przede wszystkim przebudowanie gospodarki światowej, tak aby promowała aktywne przywracanie ekosystemów, regenerację i ochronę gleby, zrównoważone wykorzystanie wody i poprawę bioróżnorodności środowiska. Można to osiągnąć jedynie poprzez promowanie świadomości społecznej na temat problemów oraz informowanie ludzi, że można skutecznie przeciwdziałać pustynnieniu i suszom.
Jeżeli jesteście zainteresowani problematyką suszy i niedoborów wody w Polsce zapraszamy do lektury specjalnego wydania Gazety Obserwatora https://imgw.pl/sites/default/files/obserwator/obserwator-2020-susza/OBSERWATOR_2020_SUSZA.html oraz na stronę https://stopsuszy.imgw.pl/.
RAFAŁ STEPNOWSKI. Hydrolog. Autor publikacji na temat zmiany klimatu, bioróżnorodności i zagadnień środowiskowych. Redaktor naczelny magazynu “Obserwator” i magazynu online pod tym samym tytułem. Szef redakcji czasopisma naukowego “MHWM”. W Instytucie pracuje od 2008 roku. Przez pierwszą dekadę był koordynatorem wydawnictw. Od 2019 roku tworzy Zespół Komunikacji IMGW-PIB. Obecnie odpowiada za cały content pisany w instytucie.
