Naukowcy przekształcają nieczynne kopalnie węgla w całej Europie w tętniące życiem tereny, które zapewniają trwałe korzyści środowiskowe i społeczne.
Oprac. Redakcja. Artykuł pierwotnie opublikowany w Horizon, czasopiśmie UE poświęconym badaniom i innowacjom: https://projects.research-and-innovation.ec.europa.eu/en/horizon-magazine/mines-meadows-how-science-reviving-europes-forgotten-landscapes
Kiedy profesor Alicja Krzemień postanowiła przekształcić jedną z największych hałd odpadów powęglowych w Polsce w kwitnącą łąkę, zmierzyła się z trudnym wyzwaniem. Dzięki wsparciu finansowym z UE, jej zespół mógł w ramach międzynarodowego projektu RECOVERY zrealizować rewitalizację terenu Janina w Libiążu. Pierwszym zadaniem była odbudowa struktury gleby poprzez zastosowanie jej substytutu o określonym pH, która zawierała odpowiednią ilość składników odżywczych i materii organicznej niezbędnych do podtrzymania życia. W kolejny kroku obsiano obszar gorczycą białą, aby sprawdzić skuteczność nowych mieszanek glebowych.
„Rośliny nie tylko wykiełkowały. Większość sadzonek bardzo dobrze poradziła sobie na naszym podłożu, rosnąc i kwitnąc”. – wspomina prof. Krzemień.
Po przekształceniu gleby, życie zaczęło powracać. Pojawiły się króliki, które mogły pożywić się młodymi pędami, następnie mniejsze owady i wreszcie pszczoły. To potwierdziło, że w ciągu zaledwie dwóch lat ekosystem wokół byłej kopalni zaczął się odradzać.
Jak wskazuje prof. Krzemień, żadna z tych prac nie byłaby możliwa bez wsparcia Funduszu Badawczego Węgla i Stali (RFCS). Według niej, mimo że inwestowanie w badania górnicze nie jest popularne, pozostaje ono kluczowe dla opracowywania praktycznych rozwiązań na rzecz transformacji energetycznej – „W tej chwili RFCS to jedyny program, który wspiera nasze prace w poszukiwaniu rozwiązań, które mogłyby mieć realny, długofalowy wpływ na społeczeństwo”.
Patrząc w przyszłość
W miarę jak Europa przechodzi na energię odnawialną, aby osiągnąć ambitne cele klimatyczne, naukowcy opracowują coraz to nowsze i lepsze sposoby odzyskiwania terenów po wydobyciu węgla. Skuteczna rekultywacja gleby otwiera dyskusję, w jaki sposób wykorzystać dany obszar. Czy powinien stać się lasem, łąką, a może mieć funkcję społeczną lub inwestycyjną, np. pod budowy farm fotowoltaicznych?
Chcąc temu zaradzić, zespół RECOVERY opracował metodologię, która pomaga ekspertom i społecznościom podejmować decyzje przyjazne dla środowiska i opłacalne finansowo. „Musi istnieć dobre uzasadnienie dla planowania konkretnego rozwiązania po zamknięciu kopalni”. – zwraca uwagę prof. Krzemień, Kluczowe jest pytanie, który ekosystem przyniesie największą wartość?”.
Wartość przyrody
Wobec powyższego naukowcy pochylili się nad koncepcją usług ekosystemowych, łączących środowisko ze społeczeństwem i gospodarką poprzez ilościowe określenie, w jaki sposób przyroda dostarcza ludziom wartości. Mówimy tu zarówno o produktach, takich jak drewno, woda i uprawy – zwanych usługami zaopatrzeniowymi – jak również o mniej oczywistych zasobach i procesach, np. czystym powietrzu, składowaniu dwutlenku węgla i przestrzeni rekreacyjnej.
Profesor Pedro Riesgo Fernández z Uniwersytetu w Oviedo w Hiszpanii podkreśla, że zespół opracował sposób wyceny tych pośrednich usług. Jako punkt odniesienia wykorzystali sekwestrację dwutlenku węgla – proces wychwytywania i składowania CO2 z atmosfery. Cena oparta jest na unijnym systemie handlu uprawnieniami do emisji, w którym firmy muszą kupować lub otrzymywać pozwolenia na emisję gazów cieplarnianych, a ogólny limit emisji zmniejsza się z roku na rok. System ten ustala cenę za dwutlenek węgla, która następnie może być wykorzystana do pomiaru wartości prac rekultywacyjnych.
Na podstawie sześciu studiów przypadku i współpracy z partnerami z Niemiec, Hiszpanii, Polski i Czech, naukowcy pokazali, jak ich podejście uwzględnia lokalne różnice i umożliwia systematyczną ocenę ekosystemów. „Lokalizacja każdej kopalni jest inna, dlatego to samo podejście daje różne rezultaty w różnych kontekstach”. – powiedziała prof. Krzemień.
Rozwiązania specyficzne dla danej lokalizacji
W kopalni Figaredo w północnej Hiszpanii, po konsultacjach z lokalnymi stowarzyszeniami, ekspertami górniczymi, związkami zawodowymi i organizacjami pozarządowymi zajmującymi się ochroną środowiska, rozważono sześć scenariuszy. Obejmowały one plantację sosen, hodowlę bydła, a także panele słoneczne i teren rekreacyjny. Po ocenie usług ekosystemowych, lokalnych warunków i kosztów, zespół doszedł do wniosku, że przekształcenie tego obszaru w pastwisko dla krów zapewni najlepszą równowagę.
„Obecnie hoduje się tam zarówno krowy, jak i konie”. – powiedział Riesgo Fernández. „Nasza metodologia pozwala trafnie określić najciekawszy scenariusz dla danego miejsca, biorąc pod uwagę jego charakterystykę i wykorzystując jako punkt odniesienia wartość emisji jednej tony dwutlenku węgla”.
Nowe fundamenty
Zanim jednak zdecydujemy, który ekosystem będzie najlepszy w danej lokalizacji, zdegradowany teren wymaga rekultywacji. Prof. Krzemień i jej zespół znaleźli sposób na to, aby twarde, kwaśne hałdy – typowe dla terenów po wydobyciu węgla w całej Europie – nadawały się do uprawy roślin. Osiągnęli to poprzez mieszanie materiałów pozostałych z innych gałęzi przemysłu, takich jak przetworzone odpady, tłuczeń lub wapno, a także naturalnego kompostu z grzybów. Te składniki przekształciły jałowy grunt w glebę, na której rośliny mogą ponownie rosnąć. Ta metoda jest obecnie stosowana w kopalni Velenje w Słowenii w ramach projektu GreenJOBS, koordynowanego przez Riesgo Fernándeza, który potrwa do końca 2025 roku.
Badacze udostępnili wszystkie wypracowane narzędzia na stronie internetowej projektu, w tym szczegółowe wytyczne dotyczące najlepszych praktyk. Kolejnym krokiem jest wyjście poza regiony górnicze i oferowanie podobnych rozwiązań wszędzie tam, gdzie potrzebna jest rekultywacja gruntów. „Nasza metodologia nie ogranicza się wyłącznie do terenów pogórniczych. Jest skuteczna w każdym obszarze wymagającego rekultywacji, niezależnie od przyczyny”. – powiedział Riesgo Fernández.
Inicjatywy takie jak RECOVERY oznaczają zmianę podejścia Europy do radzenia sobie ze spuścizną górnictwa węglowego. Pokazują, że innowacyjna rekultywacja przyrody może przynieść korzyści społeczne i środowiskowe lokalnym społecznościom i nie tylko. W miarę jak kontynent zmierza w kierunku neutralności klimatycznej, te nowe metody pomagają stworzyć podwaliny pod bardziej zieloną i odporną przyszłość.
