Regulacja rzek w Anglii trwa już prawie 2000 lat i sięga czasów Imperium Rzymskiego. W XVIII wieku rozpoczęto tam w dużej skali przegradzanie cieków w celu poboru wody, a po II wojnie światowej rozwinęła się melioracja nawodnieniowa. Oznacza to, że niemal każda rzeka w Anglii mogła być przekopana nawet po kilka razy na przestrzeni wieków. Dziś trwa walka o odzyskanie każdego kilometra tych cennych ekosystemów.
Renaturyzację[i] rzek w Anglii rozpoczęto w latach 80. XX wieku. Początkowo wykonywano pojedyncze, małe prace inżynierskie, które skupiały się na zwiększeniu populacji bezkręgowców. Potem działaniami obejmowano coraz większe odcinki koryt, a wśród stosowanych technik częściej pojawiały się metody zbliżone do naturalnych. Ostatnie lata to prace już nie tylko w korytach rzek, ale i w ich dolinach, w odniesieniu do skali zlewni (skali krajobrazu).
Anglicy zrealizowali ok. 2,5 tys. projektów renaturyzacyjnych. Nie boją się mówić, że cały czas uczą się jak najlepiej odtwarzać ekosystemy, które zostały mocno przekształcone i utrzymywane w tych stanie przez wiele pokoleń. Działania w tym kierunku ułatwia znowelizowane w 2021 roku prawo (tzw. Environmental Act), które wzmacnia cele stawiane przez Ramową Dyrektywę Wodną (osiągnięcie dobrego stanu wód). Legislacja ukierunkowana jest na akceptację zjawiska powodzi (i naukę życia z powodzią) oraz stosowanie działań inwestycyjnych bazujących na zrównoważonych rozwiązaniach.
W odróżnieniu do uwarunkowań polskich, angielskie rzeki należą do właścicieli działek, przez które przepływają. W praktyce oznacza to, że nie można spacerować nad rzekami bez uzgodnienia tego z właścicielem, nie mówiąc już o pływaniu kajakiem czy łowieniu ryb. Działania na rzekach są uzgadniane z regionalnymi agencjami środowiskowymi, które dbają zarówno o bezpieczeństwo powodziowe, jak i o przyrodę. Projekty finansowane są m.in. z budżetu państwa, funduszy przeciwpowodziowych, w ramach kompensacji przyrodniczych przy okazji innych inwestycji oraz ze środków zewnętrznych (dawniej chociażby LIFE, a teraz np. Open Rivers Programme) czy gier loteryjnych LOTTO. Z uwagi na obecne podejście do renaturyzacji rzek w skali krajobrazu, do współpracy zapraszane są bardzo szeroko różne grupy interesariuszy. Szczególny udział mają zaangażowane NGO i wolontariusze. Często budowane są tu partnerstwa bazujące na wsparciu rządowym, NGO i biznesu.
Odzyskać krystalicznie czyste rzeki
Na Ziemi znajduje się niespełna 300 kredowych rzek (ang. chalk river), z czego większość zlokalizowana jest w Anglii. Te krystalicznie czyste cieki zasilane są wodami podziemnymi, a ich źródła sięgają głębokiego kredowego podłoża. Nie powodują powodzi, charakteryzują się stabilnym przepływem i dużą różnorodnością biologiczną. Żwirowe podłoże i prędki nurt sprzyjają rozwojowi zarówno jaskrom wodnym, jak i rybom łososiowatym.
Bourne Rivulet jest głównym dopływem rzeki Test. Przez lata, podobnie jak większość kredowych rzek Anglii, podlegała przekształceniom i manipulacjom przepływu na potrzeby nawadniania łąk i funkcjonowania młynów. W Lower Wyke Farm korytarz Bourne Rivulet był zdominowany przez wierzby, co zubażało naturalną ekologię rzeki poprzez zmniejszenie obfitości i różnorodność innych gatunków drzew, a tym samym ograniczało dostarczenie rumoszu drzewnego do cieku.
Działania renaturyzacyjne, wykonane na prostym odcinku koryta, polegały na uruchomieniu procesów fluwialnych mających na celu odtworzenia meandrującego charakteru rzeki. Za pomocą koparek umieszczono duży materiał (np. całe drzewo jesionowe wraz z korzeniem), aby stymulować odtworzenie naturalnych procesów fluwialnych, pozwalający na ukierunkowanie i zróżnicowanie przepływu czy powstanie dodatkowych miejsc podmokłych. W ten sposób starano się odtworzyć naturalne procesy, jakie mogłyby zaistnieć w naturze w wyniku np. powalenia drzew przez silne wiatry i stworzyć dogodne warunki do bytowania różnych gatunków ptaków (m.in. zimorodka).
Koparkami obniżono brzegi rzeki na odcinku od strony upraw rolnych, aby mogła na brzegu i w korycie rozwinąć się roślinność, pełniącą rolę strefy buforowej hamującej dopływ biogenów z okolicznych obszarów rolniczych. W końcowej fazie przy brzegu dokonano nasadzeń rodzimych gatunków drzew (topole czarne, wierzby) i ogrodzono teren od łąki, na której realizowany jest wypas zwierząt hodowlanych – zbudowano poidło dla krów i nowy płot. Projekt trwał dwa lata (do 2023 r.), kosztował 20 tys. funtów i był realizowany w ścisłej współpracy z Wessex Rivers Trust, właścicielem terenu i lokalnymi użytkownikami rybackimi[ii].
Anton, podobnie jak Bourne Rivulet, to rzeka kredowa będąca dopływem Test. Jej renaturyzacja w okolicach Goodworth Clatford odbywała się etapami od 2021 roku w ramach The Lower Anton River Restoration Project, realizowanego przez Piscatorial Society i przy zaangażowaniem szeregu organizacji. Skala projektu jest unikalna jeśli chodzi o Anglię (obejmuje aż 7 km rzeki), a koszt to 1,2 mln funtów.
Pierwsze działania polegały na zastosowaniu drewnianych deflektorów w korycie, których zadaniem było wymuszenie meandrowania rzeki. W kolejnej fazie, m.in. realizując prace ziemne, zwiększono retencję wody w torfowiskowej dolinie rzeki z uwagi na zdefiniowany cel – walkę ze skutkami suszy. Osiągnięte sukcesy zachęciły decydentów do rozszerzenia skali prac i w ostatniej fazie projektu skupiono się na odzyskaniu połączeń pomiędzy dwiema rzekami z podmokłą doliną. Pozostawiono części starego, prostego koryta jako zastoiska wody i dążono do odtworzenia naturalnego charakteru tych rzek. Obecnie prowadzone są badania doktorskie mające na celu sprawdzenie skuteczności podjętych działań.
Renaturyzacja Anton polegała na odzyskaniu odpowiednich spadków koryta, charakterystycznych dla rzek kredowych i bytującej w niej ichtiofauny (w tym pstrągów). Wdrożone działania to remeandryzacja koryta, zasilenie rzeki żwirem i uformowanie sekwencji bystrzy i plos w celu wykreowania siedlisk dla ryb, a także ponowne połączenie rzeki z obszarem zalewowym. Projekt pokazuje nowe podejście do renaturyzacji, w którym prace realizuje się również poza korytem rzeki, tj. w dolinie i otaczającym ją krajobrazie, skupiając się na odzyskaniu utraconych usług naturalnych ekosystemów.
Prezentowany artykuł rozpoczyna cykl publikacji poświęconych renaturyzacji angielskich rzek, w których m.in. zostaną przedstawione uwagi i spostrzeżenia autorów odnośnie do wyzwań w odbudowie zdegradowanych mokradeł, przed którymi stoi Polska. Zapraszamy do śledzenia magazynu Obserwator.
[i] Renaturyzacja to działanie wspomagające odtworzenie stanu ekosystemu lub procesów przyrodniczych zachodzących w ekosystemie, który został zdegradowany, uszkodzony lub zniszczony (Pawlaczyk P. (red.), 2020, Podręcznik dobrych praktyk renaturyzacji wód powierzchniowych, PGW Wody Polskie, dostępne online https://www.gov.pl/attachment/940395a9-0bc8-455e-8e8d-e762d9953280).
[ii] https://www.wildtrout.org/assets/reports/WTT-NEWSLETTER-2023-FINAL.pdf
Doświadczenia autorów odnoszą się do wyjazdu studyjnego zrealizowanego w ramach projektu „Ochrona i odtwarzanie mokradeł na terenie obszaru Natura 2000 „Puszcza Kampinoska” (LIFE19/NAT/PL/000746) współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu LIFE i Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej przez Regionalne Centrum Ekologiczne na Europę Środkową i Wschodnią, Krajowe Biuro w Polsce, ul. Lindleya 16, 02-013 Warszawa.
Zdjęcie główne: Cain Bio-Engineering Ltd.
