Współczesna zmiana klimatu, będąca konsekwencją działalności człowieka, jest największym wyzwaniem cywilizacyjnym z jakim przyszło się nam kiedykolwiek zmierzyć. W najbliższych dziesięcioleciach kwestie klimatyczne odegrają kluczową rolę w budowie gospodarczego, społecznego i politycznego ładu na świecie. Monitorowanie i prognozowanie klimatu staje się najważniejszym elementem skutecznej strategii rozwoju i adaptacji. W odpowiedzi na te wyzwania IMGW-PIB prezentuje drugą edycję raportu, który w syntetyczny sposób opisuje klimat Polski w 2021 roku.
Opublikowany w 2021 roku 6. Raport I Grupy Roboczej Międzyrządowego Panelu Ekspertów ds. Zmiany Klimatu (IPCC WGI) potwierdza, że klimat Ziemi zmienia się od połowy XIX wieku w tempie niespotykanym nigdy wcześniej, a postępujące ocieplenie stanowi zagrożenie dla dobrostanu planety, jej ekosystemów i życia człowieka. Wpływ współczesnego ocieplenia jest powszechny – najbliższe 2-3 dekady będą miały krytyczne znaczenie dla przyszłości Ziemi. II Grupa Robocza Międzyrządowego Panelu Ekspertów ds. Zmiany Klimatu (IPCC WGII) w opublikowanym na początku marca 2022 roku raporcie stwierdza, że wpływ postępującego ocieplenia zagraża produkcji rolnej, zarówno w aspekcie ilościowym, jak i jakościowym, zasobom wodnym, bezpieczeństwu i zdrowiu człowieka, a także bezpieczeństwu infrastruktury. Wszystko to za sprawą postępującej intensyfikacji występowania zjawisk ekstremalnych – tak meteorologicznych, jak i klimatycznych – a w konsekwencji tego również hydrologicznych.
Raporty obu grup roboczych IPCC oraz opublikowany we wrześniu 2021 roku Atlas WMO na temat śmiertelności i strat ekonomicznych wywołanych ekstremalnymi warunkami pogodowymi, klimatycznymi i wodnymi w latach 1970-2019 potwierdzają tezę, że obserwowana zmiana klimatu prowadzi do wyczerpania jego cywilizacyjnych zasobów.
Temperatura powietrza
Średnia obszarowa temperatura powietrza w 2021 roku wyniosła w Polsce 8,7°C i była prawie równa średniej rocznej wieloletniej wartości temperatury dla klimatologicznego okresu normalnego 1991-2020. Rok 2021 należy zaliczyć do lat normalnych termicznie. Najcieplejszymi regionami Polski był Pas Wybrzeży i Pobrzeży Południowobałtyckich, gdzie średnia obszarowa temperatura powietrza wyniosła 9,0°C i była wyższa od normy dla tego obszaru o zaledwie 0,1°C. Najchłodniej było natomiast w Sudetach, tam średnia roczna temperatura powietrza wyniosła 7,9°C i była niższa od normy o 0,2°C.
Jeśli spojrzymy na Pojezierza i Niziny, z uwzględnieniem ich podziału na część zachodnią i wschodnią (wzdłuż południka 19°E), to wyraźnie widać duże zróżnicowanie warunków termicznych w zachodnich i wschodnich częściach obu największych regionów Polski. W przypadku Pojezierzy różnica średnich wartości rocznych pomiędzy zachodnią a wschodnią częścią tego obszaru wyniosła 1,2°C, a na Nizinach 1,1°C. Po uwzględnieniu tych różnic można stwierdzić, że najcieplejszym regionem Polski w 2021 roku była zachodnia część Pasa Nizin, ze średnią roczną temperaturą powietrza wynoszącą 9,4°C.
W minionym roku szczególnie ciepłe były czerwiec i lipiec oraz wszystkie miesiące jesienne. Z kolei do najchłodniejszych należy zaliczyć luty, który charakteryzował się średnią temperaturą powietrza o 1,5°C niższą od normy.
Najwyższą wartość temperatury (36,1°C) odnotowano 20 czerwca w Słubicach. Z kolei najniższą wartość temperatury na poziomie 2 m (–26,4°C) zarejestrowano 18 stycznia w Suwałkach. Najniższą wartość temperatury powietrza przy gruncie, tj. na wysokości 5 cm, zanotowano 18 stycznia na stacji w Białymstoku; jej wartość to –32,9°C.
Lato 2021 roku, tj. okres od czerwca do sierpnia, było czwartym najcieplejszym latem w Polsce od połowy XX wieku.
Występujący od szeregu lat silny wzrostowy trend temperatury powietrza na obszarze Polski był w 2021 roku kontynuowany. Tylko od 1951 roku wzrost temperatury w skali roku szacowany jest na 2,0°C. Wartość współczynnika trendu jest zróżnicowana w poszczególnych regionach klimatycznych kraju. Najsilniejszy wzrost temperatury występuje na Pojezierzach, gdzie przekracza 2,1°C, najsłabszy w Sudetach, dochodzący do blisko 1,8°C.
Analiza serii historycznych pokazuje, że od 1851 roku temperatura powietrza w wybranych dużych miastach Polski wzrosła w zakresie od 1,4°C do 2,3°C. Należy podkreślić, że w ciągu ostatnich 40 lat tempo wzrostu temperatury w dużych aglomeracjach miejskich istotnie się zwiększyło.
Opady atmosferyczne
Obszarowo uśredniona suma opadu atmosferycznego w 2021 roku w Polsce wyniosła 627,4 mm, co stanowiło blisko 103% normy określonej na podstawie pomiarów w latach 1991-2020. Według klasyfikacji Kaczorowskiej miniony rok należy zaliczyć do lat normalnych pluwialnie.
W 2021 roku opady cechowało silne zróżnicowanie przestrzenne. Średnie obszarowe sumy roczne zawierały się w przedziale od powyżej 450 mm do blisko 1050 mm. Najwyższe sumy roczne opadu odnotowano w Tatrach. W stosunku do normy wieloletnich (1991-2020) opady w roku 2021 zawierały się między 80 a 130% normy.
W ciepłej porze roku wystąpiły liczne przypadki gwałtownych i niezwykle wydajnych opadów powodujących lokalne wezbrania i podtopienia. Tego typu zdarzenia objęły kilka aglomeracji i były przyczyną szybkich powodzi miejskich. Szczególnie dotknięte gwałtownymi opadamy były Szczecin i Słubice (30.06: odpowiednio 96,3 mm i 71,3 mm) oraz Poznań (22.06: 79,4 mm). Opady o największej dobowej sumie, wynoszącej 104,4 mm, wystąpiły 23 sierpnia na Śnieżce.
W środkowej części Wybrzeża i Pomorza zaznaczył się deficyt opadów dochodzący do 20% normy wieloletniej, natomiast w Polsce Wschodniej opady w skali roku były wyższe od 10 do 30% w stosunku do normy 1991-2020.
W całej zachodniej i środkowej części wschodniej Polski w 2021 roku parowanie z powierzchni gruntu przeważało nad opadami. Utrata wilgoci na wspomnianym obszarze dochodziła do 220 m, tj. ok 1/3 opadów.
Cyrkulacja atmosferyczna i wiatr
Kalendarz indeksu cyrkulacji pokazuje, że w 2021 roku przeważały masy powietrza napływające z północy (od NW do NE, blisko 46%) a następnie z zachodu (od SW do NW, blisko 33%). W stosunku do okresu normalnego częstość spływu mas powietrza z północy była wyższa o blisko 8% a z zachodu była o blisko 5% niższa niż w wieloleciu 1991-2020. Frekwencja występowania mas powietrza spływających z południa, od SE do SW była w 2021 roku niższa o ponad 6% w stosunku do wielolecia.
Od lat obserwowany jest w Polsce wzrost zagrożenia związany z oddziaływaniem silnego wiatru. W przypadku wiatrów o prędkościach przekraczających 15 ms-1 obserwujemy wzrost częstości występowania takich wiatrów o 6% w październiku, ponad 5% w grudniu, 10% w styczniu i 7,8% w lutym. W przypadku wiatrów powyżej 17,2 ms-1 od połowy XX w. częstość ich występowania wzrosła o 3,5% w październiku, ponad 3% w grudniu, 7% w styczniu i 4,7% w lutym.
Poziom morza
Poziom morza w rejonie południowego Bałtyku systematycznie się podnosi, co jest efektem wzrostu temperatury w skali globalnej oraz dominacji w tym obszarze zachodniej strefowej cyrkulacji atmosfery. Tempo wzrostu jest zróżnicowane, wyższe we wschodniej części Wybrzeża (wzrost średniego poziomu morza o blisko 13,1 cm w Świnoujściu i o prawie 15,1 cm we Władysławowie). To zróżnicowanie jest konsekwencją dominacji zachodniej strefowej cyrkulacji, która powoduje utrzymanie stałego nachylenia zwierciadła Bałtyku, wzrastającego za zachodu na wschód.
W 2021 roku maksymalny zarejestrowany poziom średni dobowy na wodowskazie w Świnoujściu wyniósł 553 cm, natomiast najniższy 465 cm. Z kolei we Władysławowie zarejestrowany maksymalny poziom morza wyniósł 577 cm, a minimalny poziom morza był równy 463 cm.
Wyraźnie zaznacza się, postępująca z dekady na dekadę, zmiana częstości występowania poziomów morza z niskiego zakresu wartości, poniżej tzw. poziomu średniego. Zarówno w zachodniej, jak i we wschodniej części Wybrzeża obserwujemy spadek liczby przypadków występowania stanów niskich, szczególnie silny w Świnoujściu.
„Uważam że raport jest obowiązkową lekturą dla każdego. Podajemy w nim fakty, na bazie których powinna toczyć się w Polsce rzetelna dyskusja o problemach związanych ze współczesną zmianą klimatu, możliwościami jego ochrony oraz potencjalnie negatywnych następstwach. Raport IMGW-PIB może służyć za przewodnik do zrozumienia istoty wyzwań, przed którymi stoi Polska i wszyscy mieszkańcy Ziemi”. – komentuje prof. Mirosław Miętus, Klimatolog, Zastępca Dyrektora i Szef Centrum Badań i Rozwoju IMGW-PIB, w którym przygotowano raport. – „To opracowanie stanowi najpełniejsze dostępne kompendium wiedzy na temat zmienności temperatury powietrza, opadów atmosferycznych, klimatycznego bilansu wodnego czy ekstremalnych zdarzeń pogodowych w naszym kraju”.
Pełny raport dostępny na stronie https://www.imgw.pl/badania-nauka/klimat.
Animacja zmiany klimatu w Polsce dostępna jest również na kanale YouTube IMGW-PIB https://www.youtube.com/watch?v=bt0yjuM37Jo&t=24s.
Zdjęcie główne: Łukasz Łada | Unsplash
Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy od ponad 100 lat na bieżąco monitoruje klimat Polski, prowadząc obserwacje i pomiary wszystkich istotnych zmiennych klimatycznych. Informujemy społeczeństwo, organy administracji publicznej o stanie systemu klimatycznego oraz o zagrożeniach wynikających ze zmienności i zmiany klimatu.
Raport powstał na podstawie BIULETYNU MONITORINGU KLIMATU POLSKI przygotowywanego przez zespół w składzie: prof. dr hab. ZBIGNIEW USTRNUL, dr hab. AGNIESZKA WYPYCH, dr MICHAŁ MAROSZ, mgr DAWID BIERNACIK, mgr DANUTA CZEKIERDA, mgr ANNA CHODUBSKA, mgr KAMILA WASIELEWSKA, mgr KLAUDIA KUSEK, mgr DIANA KOPACZKA.
Materiały uzupełniające opracował zespół: prof. dr hab. MIROSŁAW MIĘTUS, dr JANUSZ FILIPIAK, mgr MICHAŁ KITOWSKI, dr EDWARD ŁASZYCA, mgr DAWID BIERNACIK, dr MICHAŁ MAROSZ, mgr. inż. BEATA KOWALSKA. Komentarze: prof. dr hab. MIROSŁAW MIĘTUS.
BIULETYN MONITORINGU KLIMATU POLSKI powstał w ramach projektu KLIMAT i ukazuje się od 2010 roku. W raporcie wykorzystano wieloletnie serie danych: Warszawy (Halina Lorenc 2010), Poznania (Leszek Kolendowicz i inni 2019), Gdańska (Mirosław Miętus 1996) i Wrocławia (Krystyna i Tadeusz Bryś 2010), rozszerzone przez dr. Janusza Filipiaka.
