Opracował zespół Zakładu Meteorologii i Klimatologii IGMW-PIB w składzie: dr Michał Marosz, dr Dawid Biernacik, mgr Klaudia Kusek, mgr inż. Kamila Wasielewska, mgr Michał Kitowski
Średnia globalna temperatura dla borealnej jesieni 2024 r. (od września do listopada) przekroczyła o 0,75°C średnią z lat 1991-2020. Jest to druga najwyższa wartość w historii pomiarów instrumentalnych (0,13 stopnia mniej niż rekord ustanowiony we wrześniu – listopadzie 2023 r., tj. 0,88°C).
Średnia temperatura w Europie jesienią (od września do listopada) 2024 r. była trzecią najwyższą w historii sezonu i wyniosła 1,25 stopnia więcej niż średnia z lat 1991-2020, czyli o 0,21°C mniej niż podczas najcieplejszej europejskiej jesieni w 2020 r.
Pomimo ogólnie wysokiej średniej obszarowej temperatury powietrza w Europie (szczególnie we wschodniej części kontynentu), analiza przestrzenna dla jesieni 2024 r. wskazuje również obszary o ujemnej anomalii temperatury powietrza przy powierzchni ziemi w okolicach Islandii oraz w centralno-południowej części kontynentu.
TEMPERATURA POWIETRZA
Warunki termiczne w Polsce wpisywały się w europejski trend. Średnia obszarowa temperatura powietrza jesienią 2024 r. wyniosła w Polsce 10,3°C i była o 1,4 stopnia wyższa od średniej wieloletniej dla tego sezonu (klimatologiczny okres normalny 1991-2020). Tegoroczną meteorologiczną jesień należy zaliczyć do sezonów anomalnie ciepłych termicznie. Najcieplejszym regionem Polski były Pobrzeża, gdzie średnia obszarowa temperatura powietrza wyniosła 10,9°C (wyższa o 1,5 stopnia od normy), najchłodniejszym – Sudety i Karpaty, ze średnią 9,3°C (1,0 stopień powyżej normy dla obu tych regionów).
Według klasyfikacji rangowej średniej temperatury dla sezonów, obejmującej okres od 1951 r., jesień 2024 r. plasuje się na wysokiej 5. pozycji. Była ona chłodniejsza jedynie o 0,7 stopnia od rekordowej jesieni 2006 r. Najchłodniejsza od początku II połowy XX wieku była jesień 1993 r., kiedy średnia obszarowa temperatura powietrza wyniosła tylko 6,4°C.
Przestrzenne zróżnicowanie temperatury powietrza jesienią pokazuje, że wartości średniej miesięcznej temperatury powietrza na prawie całym obszarze kraju przekraczały 9,0°C. Najcieplej było w Ustce (11,3°C), na Helu, w Kołobrzegu i Świnoujściu (11,2°C) oraz we Wrocławiu, Słubicach i Legnicy (11,1°C), najchłodniej zaś w Lesku (9,3°C), Jeleniej Górze (9,2°C) i Zakopanem (7,4°C). W szczytowych partiach pasm górskich średnie miesięczne wartości temperatury były oczywiście najniższe (Kasprowy Wierch i Śnieżka – odpowiednio 3,3°C oraz 3,7°C).
Wartości anomalii, tj. odchyleń od wartości wieloletnich średnich miesięcznych z okresu 1991-2020, zawierały się w granicach od 0,6°C do 2,3°C. Obszar chłodniejszy zlokalizowany był w południowej części kraju.
Najwyższą wartość temperatury powietrza (33,5°C) odnotowano 3 września w Legnicy (informacja dotyczy jedynie stacji synoptycznych). Maksymalne wartości temperatur wystąpiły jesienią w dniach 3-4 września, 8-10 października i 1 listopada. Na Śnieżce i Kasprowych Wierchu 4 września zanotowano odpowiednio 20,8°C oraz 18,2°C. Najchłodniej (poza stacjami górskimi) było 24 listopada w Zakopanem (–10,1°C) oraz 11 listopada w Jeleniej Górze (–6,9°C). Na Śnieżce najchłodniej było 22 listopada (–12,1°C), a dzień wcześniej na Kasprowym Wierchu (–13,3°C).
Przestrzenny rozkład wartości kwantyla 95% temperatury odzwierciedla w zasadzie warunki termiczne przedstawione na mapie średniej temperatury miesięcznej, a gradient temperatury waha się między 15,4 a 30,6 st. Natomiast przestrzenny rozkład wartości kwantyla 5% temperatury pokazuje silne zróżnicowanie najniższych wartości temperatury minimalnej na obszarze kraju, a gradient skierowany jest wzdłuż osi SE-NW i oscyluje między –10,1°C a 2,0°C.
We wrześniu 2024 r. średnia dobowa temperatura powietrza utrzymywała się zazwyczaj powyżej średniej z wielolecia 1991-2020. W 1. połowie miesiąca zaznaczył się kilkudniowy okres, w którym wartości temperatury wyraźnie przekroczyły granice kwantyla 95% (5% prawdopodobieństwo przekroczenia), a średnia dobowa temperatura przekraczała próg 22,5°C. Spadek wartości poniżej średniej z wielolecia jest incydentalny i ma miejsce na początku 2. dekady oraz (wyraźniej) pod koniec miesiąca – w kontekście klasyfikacji termicznej wrzesień 2024 r. możemy uznać za ekstremalnie ciepły. Październik 2024 r. zgodnie z klasyfikacją termiczną zaliczamy do miesięcy ciepłych. Od początku miesiąca średnia dobowa temperatura powietrza sukcesywnie wzrastała i pod koniec 2. dekady przekroczyła kwantyl 95%. Po kilku relatywnie ciepłych dniach średnia temperatura powietrza zaczęła spadać, osiągająca wartości poniżej średniej wieloletniej z okresu 1991-2020. 2. połowę miesiąca charakteryzowała duża zmienność termiczna. Okresy zbliżone do wartości 95% kwantyla przeplatane były tymi, w których temperatura była zbliżona do średniej wieloletniej. W 1. dekadzie listopada 2024 r. średnia dobowa temperatura powietrza w Polsce przyjmowała wartości poniżej średniej wieloletniej. 2. połowa miesiąca odznacza się dużą zmiennością warunków termicznych. W połowie listopada temperatura na kilka dnia przekroczyła wartości średnie, aby w następnych dniach sukcesywnie spadać. Pod koniec 2. dekady miesiąca w zaledwie kilka dni wartości średniej temperatury gwałtownie wzrosły (z poziomu poniżej 0°C do ponad 7,5°C), przekraczając przy tym wartości kwantyla 95%. Koniec miesiąca to sukcesywny spadek średniej dobowej temperatury w kierunku wartości średnich.
Występujący od szeregu lat wzrostowy trend temperatury powietrza na obszarze Polski był kontynuowany jesienią 2024 r. Tylko od 1951 r. wzrost temperatury w tym sezonie szacowany jest na 1,5°C. Wartość współczynnika trendu jest w niewielkim stopniu zróżnicowana w poszczególnych regionach klimatycznych kraju. Najsilniejszy wzrost temperatury powietrza jesienią występuje na Pojezierzach (1,6°C), najsłabszy – w Sudetach (1,3°C).
OPADY ATMOSFERYCZNE
Obszarowo uśredniona suma opadów atmosferycznych w jesienią wyniosła w Polsce 132,8 mm i była o 11 mm niższa od normy dla tego sezonu, określonej na podstawie pomiarów w jesieniach 1991-2020. Według klasyfikacji Kaczorowskiej minioną jesień należy zaliczyć do sezonów przeciętnych (opady stanowiły 92,4% normy dla tej pory roku).
Według klasyfikacji rangowej średniej obszarowej sumy opadów, obejmującej okres od 1951 r., jesień 2024 r. plasuje się na 40. pozycji. Najbardziej zasobna w opady była jesień 1952 r. (ze średnią sumą 255,6 mm), najmniej – w 1959 r. (zaledwie 53 mm).
Rozkład przestrzenny sumy opadów jesienią 2024 r. był silnie zróżnicowany. Najwyższe sumy sezonowe (ponad 350 mm) odnotowano Śnieżce, Kasprowym Wierchu oraz w Jeleniej Górze. Z kolei najniższe opady, poniżej 80 mm, wystąpiły w Gdańsku i Płocku.
W stosunku do średniej wieloletniej (1991-2020) opady jesienią 2024 r. zawierały się między 42% (stacja synoptyczna w Gdańsku) a aż 232,7% normy (stacja synoptyczna w Jeleniej Górze). Rozkład anomalii w stosunku do normy wieloletniej odzwierciedla w znacznym stopniu przestrzenny rozkład opadów.
W 1. dekadzie września skumulowana średnia obszarowa suma opadu w Polsce utrzymywała się na poziomie normy z lat 1991-2020 (przy czym ta dekada charakteryzowała się bardzo niewielkimi średnimi obszarowymi dobowymi sumami opadu). 2. dekadę miesiąca charakteryzuje gwałtowny wzrost skumulowanej sumy opadu związany z kilkudniowymi, obfitymi opadami w południowo-zachodniej części kraju. Były one wynikiem oddziaływania silnie rozwiniętego Niżu Genueńskiego, który wędrował od Morza Śródziemnego w kierunku północnym i północno-wschodnim. Od połowy miesiąca wartości skumulowanej średniej obszarowej sumy opadu charakteryzowały się niewielkim wzrostem. Październik 2024 r. zgodnie z klasyfikacją był miesiącem bardzo suchym, o słabym opadowym zróżnicowaniu przestrzennym. Skumulowana średnia obszarowa suma opadu w Polsce sukcesywnie dążyła do wartości normy z lat 1991-2020. Na początku listopada 2024 r. utrzymywał się październikowy trend i wartości skumulowanej średniej obszarowej sumy opadu dążyły w kierunku normy z wielolecia 1991-2020. Sytuacja ta pozostawała niezmienna do połowy miesiąca. W jego 2. połowie odnotowano delikatne wzrosty wartości, wciąż jednak zbliżone do średniej. Listopad 2024 r. zaliczamy zgodnie z klasyfikacją warunków pluwialnych do miesięcy suchych.
Wysokość opadów atmosferycznych w sezonie jesiennym charakteryzuje się dużą zmiennością z roku na rok, bez wyraźnego trendu wieloletniego.
Ciekawych informacji dostarcza nam analiza parowania potencjalnego, obliczanego na podstawie standardowych danych meteorologicznych, jak również Klimatycznego Bilansu Wodnego (KBW), będącego różnicą pomiędzy wysokością opadów a wielkością parowania. Ujemne wartości KBW pokazują obszary, na których parowanie przeważa nad opadami i w konsekwencji występuje utrata wilgoci z podłoża. Najniższe skumulowane wartości parowania wystąpiły jesienią 2024 r. w rejonach wysokogórskich, zaś najwyższe, sięgające 120 mm – w centralnej i południowej Polsce (poniżej równoleżnika 53°N). Sumaryczny Klimatyczny Bilans Wodny jesienią był w większości kraju dodatni bądź zbliżony do zera. Najwyższe wartości odnotowano na obszarach wysokogórskich – szczególnie w Tatrach. Największe wartości niedoborów wilgoci (do –80 mm) występowały w okolicach Niziny Staropruskiej na północy kraju, w pasie Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej i Niziny Mazowieckiej w centrum oraz na Wyżynie Lubelskiej.
