Lasy zapewniały naszym przodkom schronienie i żywność niezbędne do przetrwania. Być może stąd biorą się, tak głęboko zakorzenione w ludzkiej naturze, pozytywne reakcje na bodźce otaczającej nas przyrody. Człowiek dobrze się czuje w naturalnym środowisku, a pobyt w lesie szczególnie poprawia nasze samopoczucie, co potwierdzają badania naukowe i wyjaśnia najnowsza wiedza medyczna. Kluczowym czynnikiem jest wyjątkowy mikroklimat tego ekosystemu.
AUTOR: Zuzanna Borowicz. IMGW-PIB/Centrum Meteorologicznej Osłony Kraju, Zespół Prognoz Specjalistycznych
Typowy przebieg pogody w strefach klimatycznych świata oraz – w mniejszej skali – w regionach klimatycznych (np. Region Pomorski, Podkarpacki) składa się na zespół warunków atmosferycznych określanych jako makroklimat. Występujące w jego obrębie lokalne odchylenia klimatyczne, tworzą z kolei tzw. mikroklimat, który odnosi się np. do zbocza górskiego, okolic jeziora, miasta czy lasu. I to właśnie charakterystyce mikroklimatu lasu bliżej się przyjrzymy[i].
Specyficzne warunki klimatyczne obszarów leśnych to efekt oddziaływania zwartej roślinności, która zmienia właściwości fizyczne i chemiczne przygruntowej warstwy atmosfery. Ponadto każdy las ma własny mikroklimat, zależny od składu gatunkowego, wieku, wysokości, ulistnienia i gęstości drzewostanu. W lesie środowisko atmosferyczne jest łagodniejsze niż na otwartej przestrzeni – występują tu stabilniejsze warunki termiczne (w ciągu całego roku temperatury maksymalne są obniżone, a temperatury minimalne podwyższone), mniejsza insolacja i słabszy wiatr. Latem jest wilgotniej i chłodniej niż na obszarach przyległych, dzięki mniej intensywnemu promieniowaniu słonecznemu oraz ewapotranspiracji, na którą składa się parowanie całkowite lasu. Lasy pełnią ważną funkcję magazynowania wilgoci pochodzącej z pokrywy śnieżnej oraz deszczu. Część opadów atmosferycznych jest przechwytywanych przez korony drzew, woda opadowa dłużej wsiąka w glebę, obserwuje się również dłuższe zaleganie pokrywy śnieżnej. Szczególnie efektywne w zatrzymywaniu opadów, ochronie przed wiatrem, a także w oczyszczaniu powietrza są drzewa iglaste, zachowujące igły przez cały rok.
Las jako filtr oraz źródło bodźców sensorycznych i estetycznych
Powietrze w lesie charakteryzuje się wyjątkową czystością i świeżością. To dlatego, że drzewa są naturalnym filtrem zanieczyszczeń i produkują tlen w procesie fotosyntezy, a występujące w leśnym powietrzu jony ujemne wspomagają usuwanie alergenów oraz wpływają na nas orzeźwiająco i relaksująco. Dodatkowo, drzewa wydzielają olejki eteryczne zawierające lotne związki organiczne, tzw. fitoncydy. Po deszczu, gdy w warunkach wysokiej wilgotności zwiększa się wydzielanie olejków, las pachnie szczególnie intensywnie aromatami. Stare rosyjskie podania podkreślają oczyszczającą moc fitoncydów w lasach iglastych. Według przekazów w takim powietrzu nie ma prawie w ogóle zarazków. Z tego powodu, 150 lat temu w Rosji większość sanatoriów dla gruźlików lokalizowano właśnie w lasach iglastych.
Las zapewnia także naturalne bodźce sensoryczne i estetyczne. Zieleń, refleksy światła, tłumienie hałasu, dźwięki natury, miękkie podłoże oraz zapachy żywiczne wpływają na psychikę i mają właściwości terapeutyczne. Za wyjątkowo atrakcyjny dla człowieka uznaje się las różnorodny gatunkowo, z koronami tworzącymi zamknięty baldachim, ze znacznym udziałem starych drzew i zróżnicowanym podszytem.
Badania nad wpływem lasów na organizm człowieka
W Polsce powstało stosunkowo niewiele prac na temat zdrowotnych właściwości lasów. Na uwagę zasługuje synteza Krzymowskiej-Kostrowickiej z 1997 roku, w której autorka opisała farmakologiczne właściwości niektórych zbiorowisk roślinnych i wskazała na wyjątkowe walory prozdrowotne kompleksów leśnych[ii]. Jak podaje pani profesor, 5-, 7-godzinny pobyt w lesie przyczynia się do spowolnienia tętna krwi oraz powoduje wzrost pojemności płuc nawet do 30 proc.
Badania nad wpływem lasów na zdrowie człowieka od wielu lat są prowadzone w Japonii, gdzie powstała idea kąpieli leśnej – Shinrin-Yoku (termin ten po raz pierwszy pojawił się w 1982 roku). Z koncepcji kąpieli leśnej rozwinęła się nowa interdyscyplinarna dziedzina nauki – medycyna leśna. W Japonii funkcjonuje obecnie ponad 60 certyfikowanych ośrodków terapii leśnej. W Europie terapia stała się bardziej znana dopiero w ostatnich latach. Kuracja koncentruje się przede wszystkim na małej aktywności fizycznej, medytacji i odbieraniu wrażeń sensorycznych wszystkimi zmysłami. Jej celem jest poprawa witalności, zdrowia psychicznego oraz zapobieganie chorobom.
W eksperymentach opisanych w książce „Forest Therapy – The Potential of the Forest for Your Health”[iii] sprawdzano, jakie pozytywne skutki ma terapia leśna na organizm człowieka. Zaobserwowano, że kilkugodzinna Shinrin-Yoku obniża ciśnienie krwi, przede wszystkim u osób z lekko podwyższonym ciśnieniem. Pacjenci z zaburzeniami snu potwierdzili znaczną poprawę jakości wypoczynku (w tym czasu trwania i głębokości snu) po 8-dniowej terapii, podczas której odbywali codzienne, dwugodzinne spacery w lesie. Najbardziej efektywna była aktywność popołudniowa, ze względu na przymglone światło słoneczne, które działa relaksująco i stymuluje wydzielanie melatoniny nazywanej hormonem snu.
Przytłumiony hałas oraz dźwięki natury sprzyjają kontemplacji i wspomagają funkcje kognitywne człowieka. Spacer po lesie jest pomocny w sytuacji, gdy chcemy skupić się na znalezieniu rozwiązania jakiegoś problemu, uciec od natłoku myśli i pomyśleć o trudnej sytuacji z innej perspektywy. W badaniach opisanych we wspomnianej wcześniej publikacji, w przypadku dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD), zauważono wyraźne załagodzenie objawów i poprawę koncentracji, porównywalne z działaniem leków. Z kolei badanie uczniów szkół podstawowych w Kalifornii wykazało, że pobyt na łonie natury poprawia stany emocjonalne i społeczne u dzieci autystycznych. Przebywanie w lesie wydaje się wspomagać leczenie wielu innych dolegliwości, takich jak depresja, choroby układu oddechowego, czy przewlekły ból.
Medycyna leśna – jak to działa?
Istotny rozwój w psychologii i neuropsychologii w ostatnich dekadach znacznie poszerzył naszą wiedzę na temat układu nerwowego, odpornościowego i hormonalnego. Obecnie przyjmuje się, że systemy te nie funkcjonują indywidualnie (jak zakłada tradycyjna medycyna), ale oddziałują na siebie poprzez sieć psycho-neuro-endokrynologiczno-immunologiczną[iv]. „Układ nerwowy wpływa na hormonalny i odpornościowy poprzez uwalnianie neuroprzekaźników przez podwzgórze (…). Układ hormonalny oddziałuje na nerwowy i odpornościowy poprzez wydzielanie hormonów, natomiast układ odpornościowy przekazuje informacje zwrotne do układu nerwowego i hormonalnego za pośrednictwem cytokin (białek wydzielanych przez krwinki białe, przyp. autora). Z drugiej strony aktywacja niektórych neuronów mózgu wywołuje immunoregulacyjne odpowiedzi neuroendokrynologiczne”.[v]
Na bazie tej wiedzy w 2023 roku została sformułowana nowa koncepcja leśnej medycyny. Na poniższym schemacie porównano procesy biochemiczne zachodzące u osoby (A) zestresowanej oraz (B) praktykującej terapię leśną. W pierwszym przypadku „ (…) napięcie generowane jest w mózgu, co powoduje zaburzenia działania autonomicznego układu nerwowego, wydzielanie hormonu stresu i zmniejszanie funkcji odpornościowej. Stłumiona odpowiedź immunologiczna powraca do autonomicznego układu nerwowego i wzmacnia jeszcze reakcję na stres. W drugim przypadku mózg jest zrelaksowany, wydzielanie hormonów stresu hamowane, a funkcja odpornościowa wzmocniona. Odpowiedź immunologiczna wpływa do autonomicznego układu nerwowego, aby zmniejszyć jeszcze reakcję na stres”.[vi]
Najważniejsze wnioski
- Oddziaływanie lasu jest szczególnie dobroczynne dla organizmu człowieka. Wpływ lasu został zbadany w warunkach laboratoryjnych m.in. przy zastosowaniu terapii leśnej. Zaobserwowano pozytywny wpływ terapii na układ krążeniowy i oddechowy, wzmocnienie układu immunologicznego i kondycji fizycznej, a także działanie relaksujące poprawiające nastrój i samopoczucie oraz jakość snu.
- Pobyt w lesie jest w szczególności polecany osobom obciążonym przewlekłym i silnym stresem. W przypadku redukcji stresu najbardziej efektywny jest kilkugodzinny pobyt, wyraźnie aktywujący przywspółczulny układ nerwowy. Działanie tego układu jest zasadnicze przy relaksacji oraz rekonwalescencji, reguluje także ciśnienie i tętno krwi.
- Pozytywne emocje bezpośrednio wpływają na poprawę odpowiedzi immunologicznej oraz hormonalnej organizmu. Z drugiej strony przewlekły stres w szczególności upośledza działanie układu odpornościowego.
- Sporadyczna wizyta w lesie wywoła najprawdopodobniej tylko przejściową poprawę samopoczucia, podczas gdy regularna aktywność może przynieść długotrwałe korzyści zdrowotne i profilaktyczne.
- Środowisko leśne może być ponadto szczególnie przyjazne dla osób starszych, przewlekle chorych oraz małych dzieci, u których zdolności przystosowawcze (m.in. mechanizmy termoregulacyjne) są ograniczone, z uwagi na łagodny mikroklimat leśny.
Tematem kolejnego artykułu będzie wpływ lasu na ograniczanie zanieczyszczeń atmosferycznych. Zapraszamy już wkrótce.
[i] Chomiński L., 1955, Od czego zależy pogoda i jak ją przewidywać, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa, 172 s. [patrz s. 150]
[ii] Kozłowska-Szczęsna T., Krawczyk B., Kuchcik M., 2004, Wpływ środowiska atmosferycznego na zdrowie i samopoczucie człowieka, Monografie, 4, Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, Warszawa, 194 s., https://rcin.org.pl/Content/2444/PDF/WA51_13509_r2004-nr4_Monografie.pdf, [informacja o zwiększeniu pojemności płuc i tętnie: patrz s. 28; tabela z typami roślinności: patrz s. 34].
[iii] Schuh A., Immich G., 2022, Forest Therapy – The Potential of the Forest for Your Health, Springer, Berlin/Heidelberg, 130 s., https://doi.org/10.1007/978-3-662-64280-1, [patrz s. 61-80].
[iv] Li Q., 2023, New concept of forest medicine, Forests, 14 (5), https://doi.org/10.3390/f14051024, [działanie układu nerwowego, odpornościowego i hormonalnego: patrz s. 1; schematy: patrz s. 2].
[v] Autonomiczny układ nerwowy składa się ze współczulnego układu nerwowego aktywującego się w momencie stresu lub zagrożenia oraz przywspółczulnego układu nerwowego, który wyzwala się w czasie odpoczynku. Ich działanie reguluje ciśnienie i tętno krwi.
[vi] Podczas terapii leśnej aktywuje się przywspółczulny układ nerwowy, który ponadto powoduje zmniejszenie ciśnienia i tętna krwi.
