Adaptacyjne zarządzanie zasobami wodnymi w kontekście dostosowania gospodarki wodnej do zmiany klimatu

Zachodząca współcześnie zmiana klimatu może w różnym stopniu wpływać na dostępność zasobów wodnych w określonym miejscu i czasie. A ponieważ dobrej jakości wody stanowią podstawę rozwoju gospodarczego każdego państwa, to uwarunkowania klimatyczne mają istotne znaczenie dla bezpieczeństwa i możliwości produkcyjnych gospodarki oraz komfortu życia społeczeństwa i stanu środowiska. Polska jest w tym kontekście w trudnej sytuacji, m.in. ze względu na jedne z najniższych w Europie zasobów wód powierzchniowych. Wypracowanie rekomendacji i rozwiązań w zakresie doskonalenia zarządzania zasobami wodnymi stanowi jedno z kluczowych wyzwań dla naszego kraju.

AUTORZY:
Tomasz Walczykiewicz, IMGW-PIB/Centrum Badań i Rozwoju
Monika Bryła, IMGW-PIB/Centrum Badań i Rozwoju
Katarzyna Kraj, IMGW-PIB/Centrum Badań i Rozwoju

Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) za kraje o skrajnie małych zasobach wodnych uznaje te, które dysponują zasobami wód powierzchniowych poniżej 1000 m³/rok/osobę, a o bardzo małych – w granicach 1000-2000 m³/rok/osobę. W Polsce wskaźnik ten wynosi 1660 m³/rok/osobę (od 1,1 tys. w latach suchych do 2,6 tys. w latach mokrych), przy średniej europejskiej 4560 m³/rok/osobę. W Europie mniej zasobne w wodę są tylko Malta i Belgia.

Główne źródło zasilania wód powierzchniowych w Polsce stanowią opady. Ich nierównomierne rozłożenie w przestrzeni i czasie powoduje, że w latach suchych rozległe obszary naszego kraju są dotknięte głębokim niedoborem wody. Przykładem może być rok 2003, kiedy średni roczny odpływ z terytorium Polski wyniósł 42 km³, a deficyty wody odczuwane były na ok. 40 proc. powierzchni kraju. Polska jest też państwem o spójnych granicach hydrograficznych – tylko 13 proc. zasobów pochodzi od jej sąsiadów.

Powyższe fakty oznaczają, że zarządzanie wodą w naszym kraju – a także w innych regionach zmagających się z deficytem zasobów – wymaga pilnych zmian. W wielu sytuacjach konieczne jest odejście od tradycyjnych rozwiązań technologicznych i hydrotechnicznych, koncentrujących się tylko na reagowaniu na pojawiające się problemy z dostępnością do wody dobrej ilości i jakości[i], na rzecz zarządzania zintegrowanego i adaptacyjnego. W tym nowym podejściu dostępne instrumenty zarządzania zasobami wodnymi – do których zalicza się przede wszystkim system planowania, system zgłoszeń i pozwoleń związanych z użytkowaniem zasobów wodnych, działalność kontrolną, system opłat i kar za użytkowanie zasobów wodnych oraz odprowadzanie ścieków a także inne narzędzia prawno-ekonomiczne – podlegają ciągłemu doskonaleniu oraz weryfikacji w kontekście uwarunkowań klimatycznych.

Zasady Zintegrowanego Zarządzania Zasobami Wodnymi (ZZZW)

Postępujący wzrost liczby ludności, industrializacja oraz brak skutecznych praktyk ochrony wód sprawił, że aktualnie 80 proc. ludności świata jest narażona na stres wodny[ii], stąd w ostatnich latach nastąpiła istotna zmiana podejścia do procesu zarządzania zasobami wodnymi[iii]. Już w 1992 roku w trakcie Międzynarodowej Konferencji na temat Wody i Środowiska (ICWE) w Dublinie przyjęto Oświadczenie Dublińskie w sprawie wody i zrównoważonego rozwoju, znane również jako Zasady Dublińskie. W dokumencie zwrócono uwagę, że rosnący niedobór wody jest wynikiem różnych, sprzecznych zastosowań i nadmiernego wykorzystania tego zasobu. Podczas konferencji wypracowano cztery podstawowe zasady, które powinny stać u podstaw zarządzania zasobami wodnymi[iv]:

I.       Woda słodka jest zasobem ograniczonym i wrażliwym, niezbędnym do podtrzymania życia, rozwoju i środowiska.
II.      Rozwój i gospodarka wodna powinny opierać się na podejściu partycypacyjnym, angażującym użytkowników, planistów i decydentów na wszystkich szczeblach.
III.    Kobiety odgrywają kluczową rolę w zaopatrzeniu w wodę, zarządzaniu nią i jej ochronie.
IV.    Woda ma wartość ekonomiczną we wszystkich jej konkurencyjnych zastosowaniach i powinna być uznana za dobro ekonomiczne.

Gospodarka wodna wymaga stworzenia odpornego systemu zarządzania, zdolnego do absorpcji zakłóceń i dostosowywania się do zmian, przy jednoczesnym zachowaniu jego funkcji, struktury i przeznaczenia. Takim rozwiązaniem jest adaptacyjne zarządzanie zasobami wodnymi (AZZW), którego głównymi cechami są zdolność uczenia się, refleksji i adaptacji, współzarządzanie, formalne i nieformalne zaangażowanie decydentów. AZZW wnosi wartość dodaną do ZZZW, uwzględniając niepewność i dostosowując się do zmian (np. zmian klimatycznych, braku pełnych danych hydrologicznych, zmieniającego się zapotrzebowania na wodę) w systemie. Kładzie także nacisk na edukację zaangażowanych interesariuszy. Jednym z najważniejszych elementów AZZW jest społeczne uczenie się – łączenie laików-entuzjastów, przedstawicieli biznesu i ekspertów we wspólnym celu, jakim jest zarządzanie zasobami wodnymi.

Adaptacyjne Zarządzanie Zasobami Wodnymi (AZZW)

Zagadnienia adaptacji do zmian zachodzących w środowisku, wynikających z zagrożeń antropogenicznych i zmiany klimatu, oraz sterowanie i zarządzanie systemem środowiska stanowią w ostatnich latach ważny przedmiot badań i rozwiązań aplikacyjnych w zakresie gospodarki wodnej[v]. Obecnie mówiąc o zarządzaniu zasobami wodnymi podkreśla się często jego adaptacyjny charakter. Według słownika PWN[vi] adaptacja oznacza m.in.:

1. przystosowanie czegoś do innego użytku niż było przeznaczone;
2. przystosowanie organizmów do warunków środowiska;
3. zmniejszenie odczuwania określonych bodźców.

Poza kwestiami klimatycznymi i cywilizacyjnymi, we współczesnym gospodarowaniu wodą istotnym ograniczeniem jest niepewność danych i modeli wykorzystywanych w procesie zarządzania, brak lub niepełna wiedza o procesach naturalnych i społeczno-gospodarczych oraz powszechne jeszcze sektorowe spojrzenie przejawiające się wyraźnym rozdzieleniem gospodarki wodnej od innych gałęzi gospodarki. Aktualne trendy wskazują na konieczność prowadzenia badań nad procesami fizycznymi w gospodarce wodnej, ich wpływem na ekologiczne funkcjonowanie zasobów wodnych oraz nad metodami zarządzania niepewnością[vii].

Zagadnieniami niepewności i ryzyka zajmowano się m.in. w projekcie NeWater – New Approaches to Adaptive Water Management Under Uncertainty[viii], w ramach którego rozwinięto koncepcję zarządzania zasobami wodnymi uwzględniającą warunki lokalne i zmiany klimatyczne. W trakcie jego realizacji poszukiwano również wspólnych czynników decydujących o poziomie przygotowania do ZZZW w wybranych zlewniach pilotowych. Podstawowym elementem budowanym na tej wiedzy i ocenie wrażliwości społeczności jest odpowiednia adaptacja do możliwych zmian klimatycznych. Dobre praktyki zarządzania wdrożone w społecznościach użytkowników wód wydają się być bardziej odpowiednie i zgodne z ideą ZZZW niż zasady narzucone przez formalne organizacje. Dla realizacji celów adaptacyjnych odpowiadających na zmianę klimatu i dla osiągnięcia celów związanych z zabezpieczeniem wody w przyszłości o odpowiedniej ilości i jakości, konieczne jest równolegle włącznie do udziału w procesie planowania i ograniczania niepewności administracji wodnej i użytkowników wód. Należy podkreślić, że znaczenie dobrych praktyk zwiększa się zwłaszcza w warunkach zaawansowanego rozwoju infrastruktury wodnej.

Ważną strategią według autorów wspomnianego projektu jest akceptacja stanu jakim jest „brak wiedzy i pewności”. W konsekwencji AZZW należy definiować jako systematyczny proces doskonalenia zarządzania przez analizę efektów wdrożonych strategii wodnych. Głównym zadaniem AZZW jest zatem skupienie się na metodach radzenia sobie z niepewnością w procesie zarządzania poprzez budowanie bazy wiedzy, sieci transferu informacji oraz potencjału społecznego w procesach zarządzania. AZZW zapewnia wartość dodaną do ZZZW poprzez uwzględnienie niepewności oraz adaptację do zmian (np. zmiana klimatu, brak pełnych danych hydrologicznych i zmieniające się zapotrzebowanie na wodę), a także kładzie szczególny nacisk na edukację zaangażowanych interesariuszy[ix].

Jednym najważniejszych narzędzi w procesie gospodarowania wodami powinien być social learning rozumiany jako wzajemna wymiana informacji i wiedzy między ekspertami, naukowcami oraz interesariuszami, pozwalająca na „uczenie się zarządzania poprzez zarządzanie uczeniem się”. AZZW nie zakłada gwałtownych zmian, ale stopniowe budowanie procesu zarządzania odpowiadającego zarówno potrzebom środowiska, jak i człowieka. Założenia AZZW wymagają zmian na wszystkich etapach zarządzania. Począwszy od celu i fundamentów procesu, poprzez zmianę prawa, integrację sektorów gospodarki w kontekście zarządzania zasobami wodnymi, popularyzację i upowszechnienie wiedzy, decentralizację struktur zarządzających, dywersyfikację źródeł finansowania oraz współpracę w problemach transgranicznych. Działania zarządcze zawsze będą musiały przebiegać z niepełnym zrozumieniem systemu i skutków zarządzania na nim[x].

Informacja kluczem w zarządzaniu

Ważnym aspektem adaptacji do zmiany klimatu i wdrażania założeń AZZW jest gromadzenie wiedzy. W Polsce w zakresie danych meteorologicznych i hydrologicznych głównym źródłem informacji jest IMGW-PIB, natomiast w zakresie jakości wody Generalna Inspekcja Ochrony Środowiska (GIOŚ). Kompendium wiedzy stanowi także zestaw dokumentów planistycznych, do którego zalicza się przed wszystkim:

• Plany gospodarowania wodami i ich aktualizacje.
• Plany przeciwdziałania skutkom suszy.
• Krajowy program renaturyzacji wód powierzchniowych.
• Plany zarządzania ryzykiem powodziowym i ich aktualizacje.
• Krajowy program oczyszczania ścieków komunalnych.
• Program przeciwdziałania niedoborowi wody.

W powyższych dokumentach odnajdziemy zaplanowane działania związane z AZZW, do których zaliczyć można m.in.: edukację, monitoring, kontrolę jakości wód – szczególnie w aspekcie zanieczyszczeń pochodzenia rolniczego – oraz wprowadzanie dobrych praktyk w rolnictwie i renaturyzację wód.

AZZW to również wdrażanie powiązań legislacyjnych między różnymi sektorami gospodarki – energetyką, przemysłem, rolnictwem. Plany gospodarowania wodami są powiązane lub mają wpływ na 42 dokumenty strategiczne i operacyjno-wdrożeniowe na szczeblu krajowym i regionalnym – 10 z nich jako obszary problemowe wskazuje adaptację do zmiany klimatu. Co istotne, plany gospodarowania wodami powinny być uwzględniane w strategii rozwoju województwa, gminy oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Zarówno one, jak i inne dokumenty powiązane z gospodarką wodną podlegają konsultacjom społecznym, co jest ważnym aspektem we wdrażaniu założeń AZZW. Celem jest informowanie i zachęcenie społeczeństwa do dialogu z grupami ekspertów oraz władzami, co umożliwia uwzględnienie w procesie gospodarowania wodami potrzeb i oczekiwań mieszkańców.

Z konsultacjami społecznymi wiąże się jeszcze jednej ważny aspekt AZZW, a mianowicie sposób komunikacji w zakresie gospodarowania wodami i jej efekty. Wnioski z badań ankietowych przeprowadzonych przez IMGW-PIB w 2021 roku na terenie zlewni rzeki Białki wskazują, że poziom świadomości społecznej, edukacja i przepływ informacji między społeczeństwem reprezentującym różne grupy interesariuszy oraz administracją państwową jest utrudniony i staje się zarzewiem konfliktów dotyczących ochrony przeciwpowodziowej, dbania o jakość wody oraz silnie antropocentrycznym podejściem społeczeństwa do kwestii zasobów wodnych[xi]. Komunikację utrudnia także niekorzystna zmiana ustawodawstwa, której efektem jest stworzenie centralnej jednostki zarządzającej PGW Wody Polskie. Zarządy zlewni oraz regionalne zarządy gospodarki wodnej, mimo iż funkcjonują w przestrzeni internetowej portalu Wód Polskich, nie posiadają swoich witryn. Fakt ten jednak nie tłumaczy, dlaczego aż 1/5 respondentów wspomnianego badania ankietowego nie ma świadomości istnienia planów gospodarowania wodami, chociaż większość badanych wskazała Internet jako główne narzędzie pozyskiwania wiedzy na temat zarządzania zasobami wodnymi.

Generalne wnioski dla AZZW

Polityka wodna Unii Europejskiej musi ulegać stałej ewolucji, tak jak do tej pory – od działań wprost związanych z ochroną wód po stopniowe uwzględnianie kolejnych elementów, takich jak powódź czy „nowe presje hydromorfologiczne”. W procesie tym w większym stopniu należy uwzględniać specyfikę krajową i lokalną oraz warunki i potrzeby gospodarcze. Konieczne jest poszukiwanie kompromisów uwzględniających wszystkie elementy składające się na szeroko rozumianą gospodarkę wodną. To oznacza skoordynowanie polityki wodnej nie tylko na poziomie ochrony wód i ochrony przed powodzią, lecz również poprzez włączenie w proces pozostałych sektorów gospodarki. Wynikiem tej koordynacji powinny być plany spójnej wizji rozwoju dla obszarów dorzeczy, które uwzględniają potrzeby wynikające z ochrony środowiska, ale także zwracają uwagę na konkretne plany innych sektorów w szeroko rozumianej polityce wodnej. Ważnym elementem współczesnego gospodarowania wodami jest rozwój sektora ubezpieczeń i nowych produktów ubezpieczeniowych związanych z możliwymi kryzysami związanymi z wodą. Nie należy zapominać również o doskonaleniu systemów zarządzania kryzysowego i rozwijaniu bazy badawczej.

Adaptacja gospodarowania wodami do zmiany klimatu musi być podjęta natychmiast i obejmować m.in.:

• miękkie działania o niskich kosztach, w tym działania organizacyjne na rzecz oszczędzania wody;
• zmiany w uprawach na mniej wodochłonne w obszarach narażonych na braki wody;
• poprawę planowania w reagowaniu kryzysowym, zwiększenie gotowości cywilnej ludności;
• adaptację planowania przestrzennego do ryzyka szybkich powodzi i suszy;
• adaptację norm technik budowlanych uwzględniających odporność na zmianę klimatu;
• doskonalenie europejskich i krajowych baz danych dotyczących gospodarki wodnej;
• badania nad ograniczaniem wodochłonności produkcji.

Nie należy jednak zapominać, że adaptacja – mimo iż zmniejsza ryzyko skutków zmiany klimatu dla zasobów wodnych – ma ograniczoną skuteczność wynikającą z wielkości i tempa zmian klimatycznych. Dlatego oceniając przyszłe zasoby wodne i planując ich zarządzanie, trzeba uwzględniać zjawisko niepewności w zakresie scenariuszy klimatycznych i gospodarczych, wpływu UE na globalną politykę klimatyczną, trwałości polityki unijnej w aspekcie ograniczania emisji gazów cieplarnianych, czy wreszcie wewnętrznych zagrożeń politycznych.

Gospodarowanie wodami w Polsce wciąż wymaga wdrożenia wielu usprawnień, szczególnie w zakresie dbałości o jakość wód. Niestety centralizacja struktury zarządzającej, w postaci PGW Wody Polskie, doprowadziła do znacznego ograniczenia roli grup społecznych będących bezpośrednimi użytkownikami zasobów. Pośrednio może się to przyczynić do spadku dbałości o stan środowiska naturalnego, co w połączeniu z rozwojem społeczno-gospodarczym oraz postępującą zmianą klimatu stwarza realne zagrożenie dla bezpieczeństwa zasobów wodnych. Podejmowane działania powinny być zatem dostosowane do zidentyfikowanych problemów oraz stanowić reakcję i odpowiedź na złożone przyczyny tych zjawisk.

[i] Pahl-Wostl C., Sendzimir J., Jeffrey P., Aerts J., Berkamp G., Cross K., 2007, Managing change toward adaptive water management through social learning, Ecology and Society, 12 (2).
[ii] Vörösmarty C.J., 2002, Global water assessment and potential contributions from Earth Systems Science, Aquatic Sciences, 64 (4), 328-351, DOI: 10.1007/PL00012590.
[iii] Cosgrove W.J., Loucks D.P., 2015, Water management: current and future challenges and research directions, Water Resources Research, 51 (6), 4823-4839, DOI: 10.1002/2014WR016869.
[iv] Solanes M., Gonzalez-Villarreal F., 1999, The Dublin Principles for Water as Reflected in a Comparative Assessment of Institutional and Legal Arrangements for Integrated Water Resources Management, TAC Background Papers, 3, Global Water Partnership Technical Advisory Committee, Stockholm, Sweden.
[v] Pahl-Wostl C., Downing T., Kabat P., Magnuszewksi P., Meigh J., Schlueter M., Werners S.E., 2005, Transition to adaptive water management: the NeWater Project, NeWater Working Paper 1, Institute of Environmental Systems Research, University of Osnabrück, https://nora.nerc.ac.uk/id/eprint/1018/1/PahlWostlnewater_wp01.pdf.
Huntjens P., Pahl‐Wostl C., Rihoux B., Schlüter M., Flachner Z., Neto S., Koskova R., Dickens C., Nabide Kiti I., 2011, Adaptive water management and policy learning in a changing climate: a formal comparative analysis of eight water management regimes in Europe, Africa and Asia, Environmental Policy and Governance, 21 (3), 145-163, DOI: 10.1002/eet.571.
[vi] https://sjp.pwn.pl/sjp/adaptacja;2548744.html.
[vii] Discussion Paper for the Water Directors Meeting in Slovenia on Climate Change and Water, European Commission, 2008.
[viii] New Approaches to Adaptive Water Management under Uncertainty, NeWater Results Brochure Pelzverlag, Freiburg 2009.
[ix] Tran T.A., Pittock J., Tuan L.A., 2019, Adaptive co-management in the Vietnamese Mekong Delta: Examining the interface between flood management and adaptation, International Journal of Water Resources Development, 35 (2), 326-342, DOI: 10.1080/07900627.2018.1437713.
Ashofteh P.S., Bozorg-Haddad O., Loáiciga H.A., 2017, Role of adaptive water resources management policies and strategies in relieving conflicts between water resources and agricultural sector water use caused by climate change, Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 143 (5), DOI: 10.1061/(ASCE)IR.1943-4774.0001149.
Derepasko D., Peñas F.J., Barquín J., Volk M., 2021, Applying optimization to support adaptive water management of rivers, Water, 13 (9), DOI: 10.3390/w13091281.
Pahl-Wostl C., 2020, Adaptive and sustainable water management: from improved conceptual foundations to transformative change, International Journal of Water Resources Development, 36 (2-3), 397-415, DOI: 10.1080/07900627.2020.1721268.
[x] Mysiak J., Henrikson H.J., Sullivan C., Bromley J., Pahl-Wostl C. (red.), 2010. The adaptive water resource management handbook, Earthscan, London, Sterling, VA, 199 s.
[xi] Bryła M., Walczykiewicz T., Skonieczna M., Żelazny M., 2021, Selected issues of adaptive water management on the example of the Białka River Basin, Water, 13 (24), DOI: 10.3390/w13243540.

Prezentowany artykuł jest zapowiedzią publikacji, która ukaże się w tym roku pod szyldem wydawnictwa IMGW-PIB. Książka „Przykłady działań adaptacyjnych w gospodarce wodnej w świetle zmiany klimatu” będzie zawierała więcej szczegółów na temat zagrożeń i zadań gospodarki wodnej w XXI wieku. Autorzy przedstawią w niej analizy wybranych problemów gospodarki wodnej w kontekście zmiany klimatu oraz propozycje możliwych działań dla omawianych w książce przykładów.