W podróż do wczesnych lat 60. XX wieku, gdy w IMGW rodziła się biometeorologia, zabierzemy was we wspomnieniu o Marii Baranowskiej – ówczesnej nowej Warszawiance, młodej mamie, naukowcu z powołania – która poświęciła swoją karierę rozwojowi prognoz wpływu pogody na reakcje organizmu człowieka. Jej nowatorskie prace do dziś stanowią fundament badań nad bioklimatem Polski.
Po II wojnie światowej, wraz z rozwojem nauk biologicznych, wzrasta zainteresowanie fizjologią człowieka i oddziaływaniem środowiska (w tym atmosfery) na organizmy żywe. Badaniem tych zależności zajmuje się biometeorologia, będąca jedną z dziedzin meteorologii stosowanej. W Polsce przodującym ośrodkiem naukowym w tym obszarze był Instytut Balneoklimatyczny w Poznaniu, ale bardzo szybko dołączały do niego kolejne ośrodki. Jednym z nich był Państwowy Instytut Hydrologiczno-Meteorologiczny (PIHM), w którym już w latach 50. rozpoczęto pierwsze badania biometeorologiczne dotyczące przede wszystkim oceny wymiany ciepła ciała człowieka z jego otoczeniem.
Maria Baranowska dołącza do PSHM tuż po studiach przyrodniczych, realizowanych na Uniwersytecie Wrocławskim. Posiada już bogate doświadczenie zdobyte w wiodących ośrodkach biometeorologicznych Europy Zachodniej – m.in. w pracowniach takich autorytetów tej dziedziny, jak W.S. Tromp, G. Hentschel czy F. Becker – gdzie uczestniczyła w badaniach eksperymentalnych. W Instytucie M. Baranowska rozwija koncepcję opracowywania pomiarów katatermometrycznych (służących do wyznaczania ochładzania biologicznego) i kryteriów oceny środowiska, m.in. upowszechniając w opracowaniach branżowych termin „parność”. Efekty tych prac są publikowane w serii książek, realizowanych wspólnie z Instytutem Balneoklimatycznym, zawierających opis bioklimatu polskich uzdrowisk. Za jedną z nich, monografię pt. „Bioklimat uzdrowisk polskich” wydaną w 1979 roku, M. Baranowska otrzyma nagrodę Dyrektora IMGW I stopnia.
W 1964 roku w PSHM powstaje Samodzielna Pracownia Biometeorologii (SPB). Maria Baranowska zostaje jej pierwszym kierownikiem i pełni tę funkcję przez kolejnych 21 lat. Przez ponad dwie dekady organizuje prace badawcze zespołu oraz rozwija metodykę prognoz biometeorologicznych. Współpracuje z wieloma instytucjami, naukowcami i lekarzami, dzięki czemu prowadzone przez pracownię badania mają charakter interdyscyplinarny, co było ewenementem na skalę światową. Zresztą na forum międzynarodowym Maria Baranowska również została dostrzeżona i doceniona. Od 1977 roku pełniła rolę reprezentanta Polski w Komisji Technicznej Światowej Organizacji Meteorologicznej ds. Specjalnych Zastosowań Meteorologii i Klimatologii.
Pionierskie badania nad klimatem
Jednym z najcenniejszych wkładów M. Baranowskiej i jej zespołu w rozwój wiedzy o bioklimacie stanowią prace nad badaniem klimatu odczuwalnego mieszkańców Polski. Do dziś nie powstało inne tego typu opracowanie obejmujące populację całego kraju. Do badań wykorzystano ankiety subiektywnego odczucia, które przez trzy lata (1964-1967), codziennie (!), wypełniali obserwatorzy 38 stacji sieci pomiarowej PIHM. Zgromadzenie i ręczne opracowanie wyników z blisko 40 tys. ankiet było tytaniczną pracą. Rozwój komputerów umożliwił zestawienie odpowiedzi z badań ankietowych z wynikami obliczeń wskaźnika temperatury efektywnej (uwzględnia on temperaturę i wilgotność powietrza oraz prędkość wiatru). W ten sposób opracowano skalę subiektywnych odczuć termicznych i wyznaczono pierwszą normę biometeorologiczną dla mieszkańców Polski. Zgodnie z twierdzeniem M. Baranowskiej, że „człowiek adaptuje się do przeciętnych warunków klimatycznych”, w którym przyszło mu żyć, skala ta jest zróżnicowana przestrzennie i sezonowo. W 1982 roku Komisja ds. Nagród Naukowych uznała wykonaną przez Baranowską pracę pt. „Biometeorological Norm as Tolerance Interval of Man to Weather Impulses” za kwalifikującą się do wyróżnienia zespołową nagrodą Dyrektora IMGW II-go stopnia.
Bezpieczeństwo pasażerów – najważniejsze
Równie unikalna była 24-letnia współpraca SPB z Miejskimi Zakładami Komunikacyjnymi w Warszawie, w ramach której gromadzono codzienne informacje o kolizjach i wypadkach drogowych, a następnie porównywano je z warunkami meteorologicznymi, sytuacją synoptyczną i wywiadami przeprowadzanymi z kierowcami MZK. W ankietach uwzględniono zarówno czynniki związane ze stanem drogi i widocznością, jaki i te potencjalnie obciążające sprawność psychofizyczną, wydłużające czas reakcji i utrudniające koncentrację. W grupie kierowców realizowano dodatkowe testy psychotechniczne. Serię uzupełniono również badaniami wypadków przy pracy (dane z 8-letniego okresu współpracy z Zakładami Mechanicznymi Ursus). Zebrany materiał umożliwił opracowanie schematu oceny biosynoptycznej warunków każdego dnia. Badania były rozwijane w kolejnych latach, a opracowane wówczas rozwiązania do dziś stanowią ważny element oceny przy opracowywaniu prognoz IMGW.
W pracowni kierowanej przez M. Baranowską powstawały również specjalne prognozy dla kierowców MZK, które wyświetlano na zajezdniach w formie komunikatów świetlnych. Statystyki prowadzone w kolejnych 4 latach wykazały, że mimo ciągłego wzrostu liczby wozów w ruchu udało utrzymać się liczbę wypadków w mieście na poziomie niższym niż przed wprowadzeniem systemu zaproponowanego przez Baranowską. W latach 80. XX wieku system biometeorologicznej osłony ruchu drogowego rozwijany był dla całego kraju, a prognozy udostępniano w mediach.
Zaangażowana edukatorka
Maria Baranowska z wielkim oddaniem popularyzowała wiedzę biometeorologiczną oraz wspierała rozwój badań akademickich i kadry naukowej, współpracując m.in. z Uniwersytetem Warszawskim. Była autorką wielu opracowań w prasie branżowej, publikowała na łamach czasopism popularnonaukowych, w tygodnikach opiniotwórczych, udzielała wywiadów do gazet codziennych. Wielokrotnie podkreślała związek człowieka z jego otoczeniem. Mawiała, że „pogoda nie jest nigdy przyczyną chorób, a jedynie może nasilać ich objawy u osób wrażliwych na zmiany bodźców atmosferycznych” (skłonnych do meteoropatii) bądź nadmiernie obciążonych czy rekonwalescentów. Słuchacze wieczornych prognoz w Programie I Polskiego Radia mieli okazję poznać jej głos, gdy prezentowała „Komunikat o wpływie pogody na sprawność psychofizyczną człowieka i zdrowie meteoropatów na obszarze Polski w zbliżającym się tygodniu”. W latach 80. była stałym gościem wieczornych audycji z udziałem redaktor prowadzącej i lekarza w Programie II Polskiego Radia.
Jak wspomina Anna Martynuska, biolog z wykształcenia, którą Maria Baranowska zaangażowała do pracy w zespole IMGW-PIB: „Pani docent miała otwarty umysł, wiele pomysłów badawczych. Była niezwykle konsekwentna i rzetelna, mrówczo staranna w realizacji programów badawczych. Dokładała starań o dokładną dokumentację wyników badań. Miała rozległą wiedzę z różnych dziedzin, jako że biometeorologia jest nauką interdyscyplinarną. Nie tylko potrafiła efektywnie zorganizować wykonanie zdań w zespole i zmotywować do mrówczej pracy, ale też dbała o pogłębianie wiedzy swoich współpracowników poprzez systematyczne organizowanie seminariów wewnętrznych. Jeszcze długo po przejściu na emeryturę utrzymywała kontakt z zespołem, interesowała się postępami prac i wielokrotnie służyła nam swoim wsparciem.”
Maria Baranowska pracowała w IMGW od 1962 roku do przejścia na emeryturę w 1984 roku. Odwiedzała swoich współpracowników i wspierała merytorycznie działanie Pracowni Biometeorologii jeszcze do roku 1996.
Osoby zaangażowane w rozwój specjalistycznych prognoz meteorologicznych dobrze wiedzą, że droga od idei, przez koncepcję prognozy, wdrożenie do pracy operacyjnej, po finalną publikację w codziennych serwisach bywa długa i wyboista. Zwłaszcza, jeśli już na wstępie wiadomo, że realizacja całego procesu wymagać będzie opracowania całej metodyki badań, uzupełnienia wiedzy w zakresie badań podstawowych, przeprowadzenia analiz z wykorzystaniem danych meteorologicznych, weryfikacji tych wyników, opracowania procedur wytworzenia prognozy i metod jej publikacji. W czasie swojej pracy zawodowej w Instytucie Maria Baranowska przebyła całą tę drogę. I my, specjaliści biometeorolodzy z Centrum Meteorologicznej Osłony Kraju, jesteśmy jej za to bardzo wdzięczni.
Codzienne prognozy biometeorologiczne, opracowywane z wykorzystaniem metodyki Marii Baranowskiej, dostępne są na https://biometeo.imgw.pl/?page=BIOMET.
Sylwetkę Pani Marii Baranowskiej przedstawiono w archiwalnym nagraniu z cyklu “Medycyna i Ty” https://cyfrowa.tvp.pl/video/ekologia-i-srodowisko,medycyna-i-ty-czlowiek-i-pogoda,59720036
Baranowska M., 1979, Biometeorologiczna osłona ruchu drogowego, Przegląd Geofizyczny, 1, 65-68.
Baranowska M., Boniecka-Żółcik H., Gurba A., 1986, Weryfikacja skali klimatu odczuwalnego dla Polski, Przegląd Geofizyczny, 31 (1), 27-40.
Wojtach B., 2016, Wspomnienie o Marii Baranowskiej, Acta Balneologica, LVIII, 3 (145), 218-219.
Szczególne podziękowania składamy współpracowniczkom Pani Marii, które podzieliły się z nami swoimi wspomnieniami i pozwoliły odtworzyć obraz i historię zespołu docent Baranowskiej: Annie Martynusce, Grażynie Dąbrowskiej, Julicie Cedzyńskiej-Ziembie i Barbarze Wojtach.
Oprac. Zespół Prognoz Biometeorologicznych, IMGW-PIB.
Zdjęcie główne: Miguel Bruna | Unsplash
