1 marca 2024 roku mija dokładnie półtora wieku od założenia w Gorzowie pierwszej profesjonalnej stacji meteorologicznej. Burzliwa historia miasta odcisnęła swoje piętno w dziejach placówki pomiarowej. Przez ten okres spostrzeżeniami pogodowymi zajmowało się blisko sto osób różnych zawodów i różnych narodowości. Dzięki ich zaangażowaniu możliwe było skompletowanie cennej, niemal nieprzerwanej 150-letniej serii pomiarowej, która może nam dziś służyć do badań nad współczesną zmianą klimatu.
Zanim obserwacje pogodowe w Gorzowie, a właściwie w Landsbergu an der Warthe (taka była nazwa miasta do 1945 r.) przyjęły sformalizowaną postać, przez stulecia w miejskich i kościelnych kronikach odnotowywano wyjątki o nadzwyczajnych zjawiskach atmosferycznych. Pierwsza wzmianka o pogodzie pochodzi z roku 1416 i opisuje nadzwyczaj łagodną zimę. Z XV wieku zachowały się również notatki o wczesnej wiośnie i suchym lecie w roku 1473 oraz o dotkliwych upałach w 1493 roku. W kolejnych stuleciach najczęściej wzmiankowano o wyjątkowo mroźnych i śnieżnych zimach, np. 1572/73, 1687/88, 1784/85. Za najdłuższą i najbardziej surową zimę w dziejach miasta uchodzi sezon 1739/40. Zachowały się również wpisy kronikarzy o niszczycielskich wichurach i burzach, w tym o uderzeniach piorunów w gorzowskie kościoły i wieże. Jednym z dobrze utrwalonych zdarzeń jest burza z ulewnym deszczem z 16 sierpnia 1736 roku, którą nie tylko opisano, ale i przedstawiono na obrazie, którego kopia przechowywana jest w Muzeum Lubuskim w Gorzowie. Z kroniki wiadomo, że w wyniku uderzenia pioruna ucierpiały wówczas mury i wieża bramy santockiej.
W drugiej połowie XIX wieku coraz powszechniejsze stały się przyrządy meteorologiczne. Pierwsze pomiary w mieście wykonał Moritz Rühe – z zawodu rentier, a z zamiłowania przyrodnik i ornitolog. W latach 1871-1880 prowadził on spostrzeżenia nad przylotami ptaków na wiosnę, a opisy wzbogacał o odczyty temperatury powietrza. Niestety, wyniki te zostały uznane za niespełniające wymogów z powodu braku informacji o rodzaju termometru i nieznanej lokalizacji przyrządu.
Kluczowym momentem w historii gorzowskiej meteorologii był 1 marca 1874 roku. Na ten dzień datowany jest początek ciągłych i profesjonalnych obserwacji pogody. Założycielem pierwszej stacji meteorologicznej był dr Georg Kewitsch – nauczyciel matematyki i przyrody landsberskiego gimnazjum, człowiek wielu zainteresowań i talentów, szachista, autor licznych książek i artykułów naukowych, członek landsberskich organizacji społecznych. Rozpoczęcie pomiarów było możliwe dzięki nawiązaniu kontaktów z Królewskim Pruskim Instytutem Meteorologicznym w Berlinie, który wyposażył punkt pomiarowy w Landsbergu w profesjonalne przyrządy meteorologiczne oraz instrukcje do prowadzenia obserwacji. W celu zachowania ciągłości pomiarów, nauczyciel na każdą swą nieobecność angażował zastępców do obserwacji, byli to m.in. przeszkoleni uczniowie gimnazjum zainteresowani przyrodą. Doktor Kewitsch z uwagą i sumiennością podchodził do obowiązków obserwatora, rozumiał potrzebę i znaczenie prowadzenia spostrzeżeń meteorologicznych i ich udostępniania, o czym pisał we wstępie do pierwszego artykułu o swojej stacji meteorologicznej:
Ze względu na centralne położenie Landsberga, pomiędzy istniejącymi już stacjami meteorologicznymi w Berlinie, Frankfurcie, Poznaniu, Bydgoszczy, Chojnicach, Koszalinie i Szczecinie, byłem orędownikiem powstania tu stacji meteorologicznej. Zezwolenie na powstanie punktu pomiarowego w Landsbergu a. d. Warthe wydał w roku 1873 Instytut Meteorologiczny w Berlinie. Jednak z uwagi na przekazanie mi przyrządów pomiarowych z opóźnieniem, regularne obserwacje zostały zapoczątkowane dopiero 1 marca 1874 r., czyli z początkiem meteorologicznej wiosny. Wydało mi się potrzebnym, aby wyniki tych pierwszych obserwacji zostały podane do ogólnej wiadomości i mam nadzieję, że zaspokoi to ciekawość mieszkańców Landsberga i okolic, którzy interesują się zjawiskami pogodowymi.
Georg Kewitsch w latach 1874-1892 trzykrotnie zmieniał miejsce zamieszkania, za każdym razem przenosząc stację meteorologiczną. Do dziś pozostały nam opisy tych lokalizacji i ich wpływu na wyniki pomiarów. Pierwsza stacja znajdowała się przy dzisiejszej ul. Wał Okrężny, w najniżej położonej dzielnicy miasta, a kolejne były zlokalizowane w dolinie Kłodawki, przy obecnej ul. Drzymały i Wyszyńskiego. Obserwacje były prowadzone zgodnie z wymogami Królewskiego Pruskiego Instytutu Meteorologicznego dla stacji II rzędu. Pomiary wykonywano trzykrotnie w ciągu doby, a ich zakres obejmował m.in. temperaturę i wilgotność powietrza, ciśnienie atmosferyczne, sumę opadów, kierunek i prędkość wiatru, wielkość i rodzaj zachmurzenia oraz występowanie zjawisk meteorologicznych i pokrywy śnieżnej. Niewątpliwie Georga Kewitscha można nazwać pionierem gorzowskiej meteorologii, a dzięki jego pasji i wytrwałości Gorzów może się szczycić jedną z najdłuższych serii pomiarów meteorologicznych w regionie.
W roku 1892 stację przeniesiono na teren nowo wybudowanego kompleksu szpitalnego dla psychicznie chorych przy ul. Walczaka. Placówka była położona na wysoczyźnie, ok. 35 m wyżej od stacji Kewitscha. Przyrządy zlokalizowano w przyszpitalnym parku. Pomiarami zajmowali się lekarze, pielęgniarze i sanitariusze szpitala. Punkt pomiarowy w tym miejscu funkcjonował przez 30 lat.
Kolejna zmiana położenia stacji meteorologicznej nastąpiła w roku 1922. W tym czasie w ówczesnym Landsbergu rozpoczęły działalność Pruskie Rolnicze Zakłady Doświadczalno-Badawcze, a ogródek z przyrządami zlokalizowano na polach doświadczalnych tej instytucji (dzisiejsza ul. Pomorska). Pomiary wykonywali pracownicy Instytutu Chorób Roślin, m.in. ogrodnicy, preparatorzy, urzędnicy. Z upływem lat stacja wzbogacała się o nowe przyrządy, m.in.: heliograf, pluwiograf, aktynograf, termograf, higrograf, termometry gruntowe. Stacja cały czas pozostawała pod opieką Królewskiego Pruskiego Instytutu Meteorologicznego w Berlinie, który w roku 1934 został przekształcony w Służbę Meteorologiczną Rzeszy.
W przedwojennej historii miasta ostatnia przeprowadzka stacji miała miejsce w roku 1944. Umieszczono ją na obrzeżach miasta, w majątku Oldenburg należącym do Instytutu Hodowli i Uprawy Roślin (rejon dzisiejszej ul. Silwanowskiej i Walczaka). Pomiary prowadzono tam zaledwie przez 7 miesięcy, do początku marca 1945 roku. Był to przełomowy czas w dziejach miasta, kończyła się bowiem blisko 700-letnia historia niemieckiego Landsberga i rozpoczynał się nowy rozdział polskiego Gorzowa. W okresie przejściowym miasto było w rękach wojsk radzieckich; Armia Czerwona założyła tu swoją stację meteorologiczną, o której działalności niewiele wiadomo. Z pewnością wojskową placówkę przejął w 1945 roku nowo utworzony Państwowy Instytut Hydrologiczno-Meteorologiczny (PIHM). Do dziś w archiwum gorzowskiej stacji zachowały się świadectwa przyrządów wydane przez Hydrometeorologiczną Służbę Armii Czerwonej oraz Hydrometeorologiczną Służbę Związku Radzieckiego.
Polska stacja meteorologiczna rozpoczęła działalność we wrześniu lub październiku 1945 roku, a pierwszy zachowany miesięczny wykaz spostrzeżeń meteorologicznych pochodzi z listopada. Początki stacji PIHM były trudne ze względu na skromne wyposażenie placówki i problemy z obsadą. Pierwszym kierownikiem placówki został Stanisław Kozłowski (1945-1948), następnie funkcję tę sprawowała Janina Nabiałczyk (1949-1953). Początkowo punkt w Gorzowie zaliczono do stacji II rzędu, później do I rzędu. Od początku powojennej działalności stacja pracowała całodobowo, wykonywano 3 obserwacje klimatologiczne oraz 6-12 obserwacji synoptycznych na dobę, których wyniki przesyłano telefonicznie do zbiornic danych oraz na okoliczne lotniska. W drugiej połowie lat 40. dużym problemem była niewystarczająca liczba pracowników, były to najczęściej 2-3 osoby obciążone znaczną liczbą nadgodzin. Skrajny przypadek miał miejsce wiosną 1947 roku, ówczesny kierownik stacji – będący jedynym pracownikiem – pełnił dyżur nieprzerwanie przez 43 dni. Adres pierwszej stacji PIHM to dzisiejsza ul. Chyża – tu, pomimo komfortowych warunków lokalowych, ogródek nie spełniał warunków reprezentatywności pomiarów (gęsta zabudowa i zadrzewienia); podjęto starania o przeniesienie stacji.
W roku 1954 stacja rozpoczęła działalność w nowej lokalizacji, przy dzisiejszej ul. Okólnej. Ogródek umiejscowiono przy poletkach doświadczalnych IUNG, w otwartym terenie, na krawędzi wysoczyzny, z rozległym widokiem na dolinę Warty. Pogorszyły się natomiast warunki lokalowe, bowiem biuro obserwatora przydzielono w pobliskim prywatnym domu. Właściciele domu nie byli zadowoleni z nowego „lokatora”, zwłaszcza że obserwatorzy pracowali całą dobę, co godzinę wychodzili do ogródka i korzystali z głośno pracującego dalekopisu. Do dziś w archiwum stacji zachowały się wzmianki o złośliwościach i kłótniach między mieszkańcami domu a pracownikami ówczesnego PIHM. Z upływem lat zwiększało się wyposażenie stacji w nowe przyrządy, a zapoczątkowanie cogodzinnych obserwacji wymusiło zwiększenie kadry do 4-5 osób. W tym okresie placówką kierowali Bolesław Pawlicki (1953-1956) i Zenaida Wendorff (1956-1979). Na przełomie lat 60. i 70. teren ogródka przeznaczono pod budowę nowego osiedla mieszkaniowego „Dolinki”, co wymusiło poszukiwania nowego miejsca pod stację.
W roku 1974 stacja meteorologiczna doczekała się po raz pierwszy w historii własnego budynku, posadowionego na obszernej działce o powierzchni blisko 1 ha, na której umiejscowiono ogródek z przyrządami. Wówczas były to rubieże miasta, a nowo powstałej ulicy nadano nazwę „XXX-lecia PRL”. Dziś to środek osiedla z luźną zabudową domów jednorodzinnych, a nazwę ulicy zmieniono na Sybiraków. Nowy budynek zapewniał komfortowe warunki pracy, a mieszkania służbowe przyciągały nowych pracowników w latach 70. i 80. W roku 1975 placówka uzyskała miano „stacji hydrologiczno-meteorologicznej”, rozszerzono program pomiarowy, powołano sekcję hydrologiczną. Obszar badań hydrologicznych obejmował zlewnię dolnej Odry, dolnej Warty, dolnej Noteci, Drawy, Obry i Iny. W roku 1979 kierownikiem stacji został Jan Winiarz, pełnił tę funkcję przez kolejne 25 lat. Obok standardowego zakresu obserwacji na stacji realizowano programy badawcze z zakresu m.in. naturalnego tła promieniowania jonizującego, wpływu warunków pogodowych na korozję metali, pomiarów oblodzenia przewodów. Rozpoczęto współpracę z szeregiem zakładów i instytucji w regionie polegającą na przekazywaniu danych i osłonie meteorologicznej (m.in. zakłady przemysłowe, zarządy dróg, straż pożarna, służba sanitarno-epidemiologiczna, komitety przeciwpowodziowe, miejskie i wojewódzkie zespoły zarządzania kryzysowego). Końcówka XX wieku to etap stopniowej komputeryzacji stacji i usprawnienia systemów przesyłania danych. Na przełomie wieków rozpoczęto pomiary chemizmu opadów, stacja została włączona w krajową sieć wczesnego wykrywania skażeń promieniotwórczych. W roku 2002 zainstalowano stację automatyczną MAWS umożliwiającą zdalny pomiar wybranych parametrów co minutę. W latach 2004-2020 placówką szefował Ryszard Popiel, a od roku 2020 funkcję tę pełni Piotr Piątek.
Przykrym wydarzeniem w najnowszych dziejach stacji meteorologicznej w Gorzowie było zmniejszenie liczby obserwatorów w roku 2021, co doprowadziło do ograniczenia obserwacji wizualnych do pory dziennej – początkowo do 16 godzin, a od 2022 roku do 12 godzin na dobę. Zerwana została 75-letnia seria całodobowych spostrzeżeń meteorologicznych. Od roku 2021 brakuje wiarygodnych danych klimatologicznych mogących służyć m.in. do badania wieloletnich zmian zachmurzenia i zmienności zjawisk meteorologicznych. Brak całodobowego nadzoru pracownika nad aparaturą zwiększył ryzyko przerwania ciągłości serii pomiarowych parametrów mierzonych przyrządami automatycznymi.
Mija 150 lat od kiedy nauczyciel gimnazjum dr Georg Kewitsch założył stację meteorologiczną w Landsbergu. Niewiele jest w mieście instytucji, które miałyby tak długie i niemal nieprzerwane tradycje. Były one podtrzymywane kolejno przez Królewski Pruski Instytut Meteorologiczny (1874–1934), Służbę Meteorologiczną Rzeszy (1934–1945), Hydrometeorologiczną Służbę Armii Czerwonej (1945), Państwowy Instytut Hydrologiczno-Meteorologiczny (1945–1972) aż po działający obecnie Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej (od 1973). Przez półtora wieku w prowadzenie profesjonalnych obserwacji meteorologicznych było zaangażowanych blisko sto osób. Mimo wielu organizacyjnych i lokalizacyjnych zmian, funkcjonowanie stacji meteorologicznej miało niezmienny cel – pozyskanie rzetelnych informacji o warunkach pogodowych służących poznaniu klimatu regionu, osłonie meteorologicznej i prognozowaniu pogody.
Opracowano na podstawie:
Soroka J., 2019, Historia obserwacji meteorologicznych w Gorzowie, Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny, 26, 161-185.
z wykorzystaniem:
Engelien A., 1857, Geschichte der Stadt Landsberg an der Warthe. Von den ältesten Zeiten bis zum Schluss des dreißigjährigen Krieges, t. 1 [w:] Geschichte der Stadt Landsberg an der Warthe von den ältesten Zeiten bis auf Gegenwart, mit einer lithographierten Ansicht der Stadt vom Jahre 1650, A. Engelien i F. Henning (red.), Landsberg a. d. W., s. 86.
Henning F., 1857, Geschichte der Stadt Landsberg. Vom Schluss des dreißigjährigen Krieges bis jetzt, t. 2 [w:] Geschichte der Stadt Landsberg an der Warthe von den ältesten Zeiten bis auf Gegenwart, mit einer lithographierten Ansicht der Stadt vom Jahre 1650, A. Engelien i F. Henning [red.], Landsberg a. d. W., s. 175.
Kewitsch G., 1884, 10-jährige Mittel der Wetterbeobachtungen zu Landsberg a./W., [w:] Festschrift zur 25-jährigen Jubelfeier des Gymnasiums und Realgymnasiums zu Landsberg a. W., R. Schneider & Sohn, Landsberg a. W., 55-113.
Miętus M., Wielbińska D., 1999, Historia obserwacji meteorologicznych w okresie przed rokiem 1945 w Gorzowie Wielkopolskim. Wiadomości IMGW, 22(43), 3, 153-158.
Wiczorkewicz G., 1875, Das erste Jahr der meteorologischen Station Landsberg a. d. W. 1874, [w:] Programm des Gymnasiums mit Realklassen zu Landsberg a. W., R. Schneider, Landsberg a. d. W., 3-18.
Zysnarski J., Czarownice z Kobylej Góry, Biblioteczka NRHA nr 11, Gorzów 1996, s. 81.
Zdjęcie główne: Bartłomiej Nowosielski.
